Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң 2016 чылда саналдап кииргени “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” деп губернатор төлевилели республиканың кожууннарында чедиишкинниг боттаннып турар. Баштайгы чылдарда 6 муниципалдыг тургузуглар Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик, Мөңгүн-Тайга, Тес-Хем болгаш Эрзин кожууннар тус-тузунда 115, 130 хуу чедир чаш малдың төлүн камгалап алганнар. 2016 чылда 21 муң 227 шээр малды көдээ ажыл-агый яамызы аныяк малчыннарга саткаш, үлеп берген. Ол үеде Чаа-Хөл кожуун база мурнакчылардан чыда калбаан, Ак-Туруг, Кызыл-Даг, Шаңчы база кожуун төвү Чаа-Хөл суурдан “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” деп губернатор төлевилелиниң киржикчилери 252-ден 309 баш чедир хураганнарны алган. Оон бээр ам дөрт чыл эрткенде, Чаа-Хөл кожуунда 23 кыштаглар болгаш 5 муң шээр мал немешкен.
Тываның Чазааның болгаш көдээ ажыл-агый яамызының ачызында мал-маганныг болган аныяк өг-бүлелерниң бирээзинге Чаа-Хөл кожууннуң чурттакчылары Аяна болгаш Олег Бадыларны хамаарыштырып болур.
--Чоокта чаа-ла мал ажылынче кирипкен ышкаш, ындыг-даа бол, 2 чыл билдиртпейин эрте берди. 600 чедир өстүрүп алган мал-маганывыстан 200 башты хүлээдип бериптеривиске-даа 400 шээр мал боттарывыска артар. Бо хүннерде чаңгыс чер-чурттугларывыс, чаңгыс суурга кады ойнап, чаңгыс хемниң суун ижип өскен, эштеривис аныяк өг-бүле Чечена болгаш Артыш Карамашевтерниң өг-бүлезинге база хураганнарны хүлээдип бээринге белен бис – деп аал-коданның ээзи Олег Танзынович чугаалады.
Тыва чоннуң “чаңгыс хурагандан мал өзе бээр” – деп үлегер домаан амыдыралга бадыткаан база бир эрес-кежээ малчынарның бирээзи Чаа-Хөл сумузундан Антон Байыр 2016 чылда төлевилелге киришкеш, ийи чыл эрткенде, 2018 чылда 200 хураганы хүлээткен соонда, 430 шээр малдыг, чедиишкинниг болганын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база демдеглеп, социал четкилерде бодунуң блогунга бижип турган.
2018 чылда “Аныяк малчыннарга кыштаг” деп төлевилелдиң киржикчилери одар-белчири эки деп санадыр Улуг-Хову деп черге доктааган. Ол Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг суурдан база ырак эвес, долгандыр-ла улуг эвес даглар база бичежек тейлерден бүткен, хат-салгындан ыжык черде болгаш шээр малды азырап, өстүреринге кончуг таварышкан.
— Кышты өттүр улуг хар-даа дүшпээн, мал ажылынга таарымчалыг чыл болду. Чүгле часкаар, февраль эгезинде, улай-улай элээн чагды. Ынчалза-даа аныяк малчын Олег Бады бо чылын 15 автомашина - 30 тонна сигени кезип, белеткеп алган болгаш кыштың соогунда, улуг харга-даа торулбаан.
Кожуунда бүгү хевирниң ажыл-агыйларында, 127 кыштагда ниитизи-биле 31 муң ажыг шээр, 7 муң 100 бода болгаш 2 муң 300 баш чылгы малды бүрүткээн бис. Каш чылдар бурунгаар Чаа-Хөлге чүгле 69 кыштаг турганын эки сактыр-дыр мен. Амгы үеде, малчын кыштагларның саны барык ийи катап өзе бергени өөрүнчүг.
Чаңгыс берге айтырыг кудуктарның чедишпези болгаш ”ыът-куштуң” – бөрүлерниң мал-маганче халдап турары. Бо кыштагга сугну (водовоз) суг сөөртүүр машина эккеп берип турар. Эрткен 2019 чылда 3 хире сумуларда кыштагларга үш кудукту кылдыртып бердивис. Аңаа чүгле ол-ла аныяк малчыннарның кыштаглары эвес, а чоок-кавыы черде чыдар өске-даа малчыннар суглап алыр, чаа-хөлчүлер эптиг-демниг улус чүве.
Кожуунда малчыннарга кокайлар база когаралды чедирип турар. Шаңчы суурнуң девискээринде заповедниктен хөй бөрүлер кээп турарын улус көрген боор-дур. Онза камгалалдыг черге бөрүлер өзүп-көвүдеп турары билдингир. Кыжын хем дошталы бээрге, ырак тайга черлер Кара-Туругдан безин кылаштажып бадып келгеш, мал-маганче халдап турар таварылгалар бар. Дөрт буттуг дайзыннар-биле демиселди күштелдирери-биле аңчыларга 5 муң рубльди төлеп бээр, оон аңгыда малчыннар бир хойну база шаңнал, деткимче кылдыр тудуп бээр дугайында доктаалды Чаа-Хөл кожуун чагыргазы үндүрген.
Бир чугула шиитпирлезе чогуур айтырыг малчыннарга боо-моңгу чөпшээредилгези болур. Анаа бөдүүн боо деп санадыр дүүрге садып алырда безин, ДОСААФ черинге барып өөрениир, эмчи шинчилгези эртер, Росгвардияга даңзыга туруп алыр талазы-биле корум-чурум шыңгыыраанын билир бис. Ынчалза-даа кезээде ажыл-ижи чай чок малчыннарга, бо бүгү айтырыгларны дүргедедип, бөдүүнчүдерин чедип алган болза– деп Чаа-Хөл кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги Кежик Салчактың изиг күзели-ле ол болду.
“Аныяк өг-бүлеге кыштаг” деп губернатор төлевилели Тыва Республиканың чурттакчы чонунга, ылаңгыя ажыл чок кижилерге улуг дөгүм, дуза болганын демдеглезе чогуур. Республиканың көдээ ажыл-агый яамызының дыңнадып турары-биле алырга, ук төлевилелди амыдыралга боттандырып эгелээнден бээр, сөөлгү дөрт чыл дургузунда, 416 арат, фермер ажыл-агыйлар тургустунган, 766 хамаатылар, ооң иштинде 35 хар чедир хар-назылыг 208 аныяктар ажыл-биле хандыртынган. 2018-2019 чылдарда 33 муң 800 баш шээр мал болгаш 780 бода мал немешкен, ажыглал чок чыткан 27 719,0 га көдээ ажыл-агый шөлдери ажыглалче кирген.
Мерген Ондар, Тывамедиабөлүктүң чуруктары