Даш чонукчузу башкылар – тыва музейниң аалчылары

Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейинге республика чергелиг “Хуулгаазын даш-Аран-Чула” чонар даш чазаныкчыларының мөөрей-делгелгезиниң киржикчилери аалдап кээп чораанын культура, уран чүүл, чүдүлге, чурт-шинчилел килдизиниң методизи Биче-оол Майны дыңнаткан.

Музейниң аалчылары: Мөнгүн-Тайга кожууннуң төлээзи, даш чонукчузу, башкы Михаил Хертек, Ак-Довурак хоорайдан немелде өөредилге чериниң даш чонукчузу, башкы, Россияның чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Карим Монгульбии база Барыын-Хемчик кожууңда билдингир херээжен даш чонукчузу Алдынай Хертек, Россияның чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, Кызыл хоорайның немелде өөредилге черинде даш чонар бөлгүмнүң башкылары – Ай-Демир Шыырап, Россия Федерациязының алдарлыг чурукчузу, даш чонукчузу Алексей Кагай-оол болгаш оларның өөреникчилери.

Төрээн Тывавыстың аңгы-аңгы булуңнарындан тырттырган Сергей Еловиковтуң фото-чурук делгелгезинден, ында хүлер чүс чыл эгезинде черлик буга-инек чурумалдарын, оларны мал кылдыр азырап, бугаларын чаактырып чазаан сөөлүнде чүък сөөртүр ыңгыржактыг шарылар чуруундан, эртеги скиф көшкүн аймактар үезиниң хаяда чурумалдарында дуюгларының баштарында турар те-чуңма чуруктарын база ыдыктыг “Улуг-Аң-Сыын” чуруун, оларның мыйыстарын хаяда канчалдыр каастап чураанын сонуургап көрдүлер.

Археология өрээлинге скиф үезиниң көжээ даштарында аң-мең дүрзүлерин соктап чураанын, алдын эртине тывыштарында, каасталга эдилелдеринде скиф ус-шеверлериниң кандыг арга-биле алдындан каасталгазын сайгарып көрдүвүс.

Археолог А.Д. Грачының, И.У. Самбунуң Өвүр-Саглы базырыктарындан тыпкан сөөктен эдилелдеринде “тывызыксыг чуруктар” деп адааны чуруктарда бурунгу ус-шеверниң каасталга аргазын база көргүзүп тайылбырладывыс.

Үшкү каътта “Тываларның чонар даш уран чүүлүнде скиф аянныг дүрзү чогаалдар” деп шупту дөртен ийи ус-шеверлерниң ажылдары-биле таныштырып, баштайгы ыяш, сөөктен, даштан, өңнүг демирлерден шуткуп куткан тыва шыдыраалар, бистиң көжүп, малын малдап, аңын аңнап, арбай тараазын тарып чурттап чораан өгбелеривистиң хол-биле чазап кылган бот -тускайлаң уран чүүлү уктуг-дөстүг даш скиф “сыын көжээ-даштарындан” хаяда бурунгу түрк бижимелдеривис, даш кижи-көжээлеривистен чонар даш уран чүүлүвүс укталып үнгенин дыка хөй эртемденер шынзыдып бижээн болгай.

Баштайгы тыва археолог М.Х. Монгуш “Улуг-Хорумнуң чажыттары”, Аржаан-1-ден чонар-даштан чинчилер турганын илередип, С.И. Вайнштейн ыяштан чазаан ойнаарак “Койгун-тоолай” дүрзүзүн скиф аян-биле чазаанын онзагайлап, магадап, бодунга чаа тывыш ажытканын бижээн болгай.

Ужуражылга айтырыг-харыы-биле ус-шеверлер улуг өгбелерден ам-даа өөренирин, дашта чурумалдарны, бурунгу төөгүлүг өнчүвүс культуравысты аныяк өскенге билиндирип, даштан аңгыда ыяштан, сөөктен, өңнүг демирлерден шуткудар уран чүүлүвүс-биле аъттың дериг, каасталгазынче, ону кылып өөрениринче угландырып, аът тоолдарда дег кижиниң өңнүү, дузалакчызы, хөлгези болгай.

Республика чергелиг эрткен “Хуулгаазын даш. Аран-Чула” деп хемчегни уламчылап, биче хемчээлге ыяштан мөөрей делгелгени эрттирзе кандыгыл, даш чазаар бөлгүмнеривис салаа базып санап болур, ыяштан биче хемчээлде уран чүүлүвүс уттундуруп бар чыдарын база чугаалаштывыс. Баштайгы даш чонукчуларының ыяштан чазаан ажылдары национал музейниң шыгжамырында бар, ыяштан хамнарның ээреннери эвээш санныг дээрзин база тайылбырладывыс.