Дээрбедеп тургаш, белеткеп кылган далган кижиниң кадыкшылынга ажыктыг болгаш амданныг, сүүзүннүг болурун тыва чон шаг-төөгүден бээр эки билир. Ынчалза-даа бистиң республикада кызыл-тас база арбайдан далган кылып, белеткээр бүдүрүлге черлери барык чок, чүгле ийи-чаңгыс хуузунда кижилер белеткеп садып турар. Мындыг байдалды өөренип көргеш, ада-өгбезиниң кылып чораан ажыл-агыйы-биле бодунга акша-хөреңи ажылдавышаан, чонга ажыктыг биче бүдүрүлге ажыдып ап болурун бурунгаар көрүштүг, сайгарлыкчы кижилер шагда-ла биле берген. Оларның бирээзинге Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү суурда “Оргаадай” көдээ ажыл-агый кооперативиниң удуртукчузу Эрес Мандан-оолду хамаарыштырып болур.
Бо биче цехте далган дээрбедээр биче бүдүрүлгеде тараа хоорар аппарат 3 хонук дургузунда үзүк-соксаал чок ажылдап келир. Бир хүнде 1 тонна 500 килограмм тарааны хоорган түңнелинде, 600-800 килограмм далганы алыр. Бүдүрүлгеде шупту 5 кижи доктаамал ажылдап турар, оларның айда шалыңы 12-ден 25 муң рубль. Ажыл-иш чымыштыг, берге үелерде немей 5 ажылчыны чалап алыр, амыдыралынга акша-хөреңги хереглээн улус күзелдии-биле чедип келирин көдээ ажыл-агый кооперативиниң удуртукчузу тайылбырлап турар.
Далганны колдуунда Кызыл, Ак-Довурак хоорайларда садыглар болгаш баазалар төптеринде сайгарлыкчылар база Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Мөңгүн-Тайга, Чаа-Хөл кожууннарның чурттакчылары садып ап турар. Эрткен 2019 чылда даштыкы күрүне Моол-биле керээ езугаар 20 тонна далганны киирген. Оон аңгыда чоокта чаа Новосибирск, Красноярск хоорайларже 1-1 тоннаны, Абаканче 2 тоннаны чоруткан.
Арбай далганын кылып белеткээр кол продукциязы тараа культураларын көдээ ажыл-агый кооперативи «Оргаадай» чылдың тарып олуртуп алыр. Эрткен 2019 чылын часкы-хову ажылдарынга кызымак
белеткеннип ажылдааш, 150 га черге арбайны, 170 гектарга суланы тарып алган. Ынчалза-даа агаар-бойдус-биле чугаалыг эвес, август 23-түң хүнүнде хенертен долу дүшкеш, элбек дүжүт алырының магадылалын хөмүрертир өжүрүп каан.
Ам канчаар, бергелер турза-даа, бурунгаар чүткүүр апаар. Бо удаада республикадан дашкаар ажыл-агыйлардан тараа үрезинин садып алган. Бо чылын чүгле Арыг-Үзүү сумунуң девискээри-биле кызыгаарланмайн, өске черлерни база шилип тургаш, 1000 гектар черге тараа культураларын тарыыр деп шиитпирлээн. Шанчыга 500 га черге арбайны, 250 гектарга кызыл-тасты, Иштии-Хемниң девискээринге 250 гектар черге суланы тарыыр болган.
Көдээ черде чаңгыс улуг бүдүрүлге болгаш артыкшылдыг мал чемин, тараа-далганын чаңгыс чер-чурттугларынга база Арыг-Үзүү суурнуң улуг назылыг хамаатыларынга дузаламчы кылдыр халаска үлеп берип турар. Бо дээрге бизнес, сайгарлыкчы чоруктуң социал харыысалгазы дээрзин далган кылыр цехтиң удуртукчузу Эрес Мандан-оол эки билир.
Бо удаада 2019 чылда "Аныяк өг-бүлеге кыштаг" деп төлевилелдиң киржикчизи Соян Байыр, "Инек – чемгерикчи малым» деп төлевилелдиң киржикчилери Айдың болгаш Надежда Бүрбүлер, Кенден Аржаана база Эртине Дүлүштер ол ышкаш Чусумаа Шончалай оларга мал чеми-биле дузалашкан. Оон аңгыда 70 хар ажа берген-даа болза, аныяк-өскенге үлегер- чижээн көргүзүп, кара чааскаан мал-маган өстүрүп чоруур хоочуннарга тус-тузунда бир-бир дүрүг сиген база ылаңгыя анай-хураганга база бызаалар чемгереринге кончуг хоолулуг чем 10 шоодай тараа хевээн үлеп берген.
Олут орбас, чыдын чытпас, эрес-кежээ ажыл-иштиң шаңналы база дүжүткүр болган. Эрткен 2019 чылдың төнчүзүнде Тыва Республиканың Чазааның болгаш Көдээ ажыл-агый яамызының деткимчези-биле 6 млн рубль түңнүг Грантыны ойнадып алгаш, “МТЗ-82” маркалыг 2 тракторну, саваң пресстээр техниканы, тараа арыглаар, тараа чүдүрер, арбай хоорар база шоңнадыр аппараттарны садып алганынга “Оргаадай” бүдүрүлгезиниң директору Эрес Мандан-оол чоргаарланып чоруур.
Мерген Ондар
Бо биче цехте далган дээрбедээр биче бүдүрүлгеде тараа хоорар аппарат 3 хонук дургузунда үзүк-соксаал чок ажылдап келир. Бир хүнде 1 тонна 500 килограмм тарааны хоорган түңнелинде, 600-800 килограмм далганы алыр. Бүдүрүлгеде шупту 5 кижи доктаамал ажылдап турар, оларның айда шалыңы 12-ден 25 муң рубль. Ажыл-иш чымыштыг, берге үелерде немей 5 ажылчыны чалап алыр, амыдыралынга акша-хөреңги хереглээн улус күзелдии-биле чедип келирин көдээ ажыл-агый кооперативиниң удуртукчузу тайылбырлап турар.
Далганны колдуунда Кызыл, Ак-Довурак хоорайларда садыглар болгаш баазалар төптеринде сайгарлыкчылар база Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Мөңгүн-Тайга, Чаа-Хөл кожууннарның чурттакчылары садып ап турар. Эрткен 2019 чылда даштыкы күрүне Моол-биле керээ езугаар 20 тонна далганны киирген. Оон аңгыда чоокта чаа Новосибирск, Красноярск хоорайларже 1-1 тоннаны, Абаканче 2 тоннаны чоруткан.
Арбай далганын кылып белеткээр кол продукциязы тараа культураларын көдээ ажыл-агый кооперативи «Оргаадай» чылдың тарып олуртуп алыр. Эрткен 2019 чылын часкы-хову ажылдарынга кызымак
белеткеннип ажылдааш, 150 га черге арбайны, 170 гектарга суланы тарып алган. Ынчалза-даа агаар-бойдус-биле чугаалыг эвес, август 23-түң хүнүнде хенертен долу дүшкеш, элбек дүжүт алырының магадылалын хөмүрертир өжүрүп каан.
Ам канчаар, бергелер турза-даа, бурунгаар чүткүүр апаар. Бо удаада республикадан дашкаар ажыл-агыйлардан тараа үрезинин садып алган. Бо чылын чүгле Арыг-Үзүү сумунуң девискээри-биле кызыгаарланмайн, өске черлерни база шилип тургаш, 1000 гектар черге тараа культураларын тарыыр деп шиитпирлээн. Шанчыга 500 га черге арбайны, 250 гектарга кызыл-тасты, Иштии-Хемниң девискээринге 250 гектар черге суланы тарыыр болган.
Көдээ черде чаңгыс улуг бүдүрүлге болгаш артыкшылдыг мал чемин, тараа-далганын чаңгыс чер-чурттугларынга база Арыг-Үзүү суурнуң улуг назылыг хамаатыларынга дузаламчы кылдыр халаска үлеп берип турар. Бо дээрге бизнес, сайгарлыкчы чоруктуң социал харыысалгазы дээрзин далган кылыр цехтиң удуртукчузу Эрес Мандан-оол эки билир.
Бо удаада 2019 чылда "Аныяк өг-бүлеге кыштаг" деп төлевилелдиң киржикчизи Соян Байыр, "Инек – чемгерикчи малым» деп төлевилелдиң киржикчилери Айдың болгаш Надежда Бүрбүлер, Кенден Аржаана база Эртине Дүлүштер ол ышкаш Чусумаа Шончалай оларга мал чеми-биле дузалашкан. Оон аңгыда 70 хар ажа берген-даа болза, аныяк-өскенге үлегер- чижээн көргүзүп, кара чааскаан мал-маган өстүрүп чоруур хоочуннарга тус-тузунда бир-бир дүрүг сиген база ылаңгыя анай-хураганга база бызаалар чемгереринге кончуг хоолулуг чем 10 шоодай тараа хевээн үлеп берген.
Олут орбас, чыдын чытпас, эрес-кежээ ажыл-иштиң шаңналы база дүжүткүр болган. Эрткен 2019 чылдың төнчүзүнде Тыва Республиканың Чазааның болгаш Көдээ ажыл-агый яамызының деткимчези-биле 6 млн рубль түңнүг Грантыны ойнадып алгаш, “МТЗ-82” маркалыг 2 тракторну, саваң пресстээр техниканы, тараа арыглаар, тараа чүдүрер, арбай хоорар база шоңнадыр аппараттарны садып алганынга “Оргаадай” бүдүрүлгезиниң директору Эрес Мандан-оол чоргаарланып чоруур.
Мерген Ондар