Апрель 7-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика девискээринде эң улуг сарыг шажын төвү апаар – чаа хүрээ тудуунга чораан. Шагаа бүдүүзүнде хүрээниң тудуу катап эгелеп, чоннуң ажыглалынче дарый киирер дээш шалып-ишчи ажылдар ында эгелээн. Улуг хемчээлдиг хүрээ тудуунда республиканың эң-не шылгараңгай тудуг бригадалары хаара туттунуп, бо хүнде ажылын шуудады берген. Тудугжулар хүрээниң кол овур-хевирин бо чылын үндүр тудуп алгаш, келир чылын ону доозуптар деп сорулганы мурнунда салып алган шалыпкын ажылдап турарын республика баштыңы демдеглээн.
“Мээң эң-не кол өөрүп турар чүвем – төревистиң эң улуг хүрээзинде тыва оолдарның ажылдап турары. Тудугжу оолдарывыстың шудургу ажылы онза-дыр. Хүрээниң тудуу улуг болганда, тудугжуларның санын ам-даа көвүдетсе эки боор. Чүгле иштики ажылдарга безин 100 ажыг кижи херек апаар. Ынчангаш шеверлекчилерни мөөңнээр бис. Чыып алган акша-хөреңгивис бар, хомудатпас бис. Тудугну доозуп алырга, ал-бодунуң чуртталгазында, ажы-төлүнүң келир үезинге, ажыл-херээнге улуг ак орукту ажыдып, чаагай үүлени ажыдып алыр. Хүрээ тудуу алызында барып, тыва чоннуң чырык угаанче оруун ажыдып, камгалал өргээзин тургузар сүлде-сүзүктүң бедик хей-аъдының тугу апаар” – деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.
Кижиниң буяны кайы-даа үеде төнмес делегейде чеди улуг тудуглар бар дээр. Ооң бирээзи – хүрээ-хииттер, субурганнар болур. Хүрээ-хиитти туттуруп каарга, муң-муң кижилер аңаа боттарының сагыш-сеткилин оожуктуруп, улуг тейлээшкинни кылып, боттарының бурган деңнелинче чедип алыр оруун тургузар бооп турар.
Үе-шаг чеже-даа берге болза, республиканың Баштыңы Ш. Кара-оол найысылалда улуг хүрээ тудуун шуудадып эгелээни улуг аас-кежик, бо үеде
эки үүле бооп турар. А Камбы-лама эргелели бо хүрээ тудуунуң иштинге бурган сагыызыннарын, шажын ёзузунуң каасталгаларын кылыр мастерлер-биле чугааны кылып, дугуржулганы чорудуп турарын Тываның Камбы-Ламазы Лодой башкы чугаалаан.
“Чазаавыстың Даргазының эгелеп каан үүлези, Далай-Лама башкывыстың айызап каан тудуу улаштыр туттунуп турарынга өөрүп тур бис. Чазак Даргазы Ш. Кара-оолдуң шак-ла мындыг базымнарны чонунга дээш кылып турары кайгамчык-тыр. Ыдыктыг Далай-Лама башкывыс кижи бүрүзүнге аас-кежикти чедип алыр ындыг ыдыктыг оран турар болза, ынчан чон аас-кежикти чедип алырының үрезинин тарып, ол орандан камгалалды дилээр деп, чугаалаан. Тывада камгалалдың ындыг улуг хүрээ-хииди туттунуп турары дыка эки-тир. Хүрээ-хиитти туттуруп каарга, муң-муң кижилер сагыш-сеткилин оожуктуруп, улуг тейлээшкинни кылып, боттарының бурган деңнелинче чедип алыр оруун тургузар.
Кыска үе иштинде дыка хөй чүүлдер кылдына бергенин көрүп тур бис. Ол чүл дээрге, бистиң тудугжуларывыстың хей-аъды, сүлдези бедик бооп турары-дыр. Ындыг болганда, чонувустуң база хей-аъды, сүлдези бедик-тир. Лама башкыларывыстың көрүп турары-биле алырга, бо хүрээ муң чылда бир катап туттунар улуг тудуг бооп турар-дыр ийин.
Бо хүннерде делегейде коргунчуг халдавырлыг аарыг чоруп, айыылды тургузуп турар. Чонувустан дилээривис болза, чазак-чагырганың ол аарыгга удур үндүрген дүрүмнерин сагып, ал-боттарывысты, чоок кижилеривисти камгалап, кылыр ужурлуг чүүлдерни бүгү талазы-биле эдерер болза эки. Ынчан айыыл чок чоруувус магалаттынар. Хүн бүрүде тейлеп, ыдыктыг Далай-лама башкывыстың сүмелээни Ногаан Дарийги бурган тариназын номчуп, өг-бүлеңер-биле оожум тайбың байдалда, бүгү-ле дүрүмнерни сагыырын дилээр-дир бис. Ындыг боор болзувусса-ла, коргунчуг айыыл-халап бисти оюп эрте бээринге бүзүрел улуг. Бүгү-ле чүүлдер боттарывыстан
дыка хамааржыр. Мону база дилеп каар кижи-дир мен, чонум” – деп, Тываның Камбы-ламазы чонга чагыын берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хүрээ тудуунче кыдыындан спонсорларны дилеп, оларны улуг үүлеже хаара тудар чугааларны ам-даа чорудуп турар. Ол бодунуң эш-өөрүнүң деткимчези-биле тудуг ажылын катап эгелээнин сагындыраал. Чаа тудугнуң чылыг хандырылгазынче кичээнгейни углап, бо хонуктарда база бир дугуржулганы чедип алганын ол дыңнаткан.
“Бистер бо хүн Камба башкы-биле тудуувуска чедип келгеш, мону хынап турарывыстың утказы улуг. Хей-аъдывыстың, сүлдевистиң бадыткалы – бо тудуувуста. Бо хонуктарда Сергей Күжүгетович Шойгу-биле турдум. Чонум база билген чадавас боор. Сергей Күжүгетович эр-хей болуп, бир шиитпирни үндүрүп берди! Кышкы үеде хоорайывыс ыжын канчалза экил деп, кады сайгарып, чугаалажып, сүмелештивис. Найысылалды ышталдырган котельнаялар санын эвээжедир дээш хоорайның мэриязы, удуртулгазы шиитпирлерни үндүрүп турарын чугааладым. Ынчангаш кадет училищезиниң ийи котельнаязын өжүрүп, хоорайның чылыг курлавырындан коштунса кандыгыл деп саналдааш, ынаар акшаландырыышкындан берип көрүңер деп, дилегни кылдым. Сергей Күжүгетович дораан шиитпирни үндүрүп берди. “Ийе, ынчанмайн канчаар, мээң өскен хоорайым арыг болзун, ынчангаш мен сайыт турдумда маңаа хирлиг объект турбазын. Бо чылын ону тудуп эгелээр бис” – деп, аазаашкынны берди. Ол дээрге, бети дизе-ле 50 млн. рубльдиң айтырыы-дыр. Ындыг чедиишкинниг болдум, хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым.
Кадеттер корпузунга чоок чыдар хүрээвисти чылыг четкизинге кожуп алыр байдал база тургустунуп кээр. Ол дээрге, бистиң бо хүрээ тудуунда ажылывыстың бир үүлези күүсеттинип турары ол. Бедик хей-аъдывыстың, сүлдевистиң бир бадыткалы – бо тудугнуң айтырыглары ала чайгаар чиик чоруп турарын силерге дыңнадыксадым.
Оон аңгыда, шынап-ла берге үени эрттирип тур бис, чонум. Чогум буянныг улуг үүлени кылып турар болганывыста, чиик эрте бээр боор бис деп, бүзүреп тур мен. Бо шакта бистиң Тывавыста аарыг кижи чок. Шупту 85 регионда аарыгның байдалы бергедей берген. Чүгле дөрт регион арткан. Ол регионнар дээрге, чанывыста чыдар Алтай республика, Чукотка болгаш Ненец автономнуг округ-дур. Оон арткан регионнарда бо аарыг шуут чыгап келген. Чанывыста чыдар Хакасия, Красноярск, Новосибирск, Алтай край дээн регионнарда бо аарыг бар. Кичээнгейлиг болурун дилеп тур мен. Шыны-биле чугаалаар болза, Бурятияда бир кижи чок болган. Ол дээрге-ле, шын алдынарывыстың талазы-биле биске улуг кыйгырыг бооп турары ол.
Бо берге үеде муңгарап, деңгереп, арага-дарыга черле дегбеңер. Өг-бүлеңер-биле бажың-балгадыңарга ажыл-агыйыңар кылбышаан, уруг-дарыыңар-биле эптиг-найыралдыг байдалды тургузуп, аас-кежиктиг болуруңарны күзеп тур мен. Улуг бачыттыг аарыг чоруп турда, чонувусту камгалап алыр деп бодазывысса, бажың-балгаттан үнмес болза эки. Ону катап-катап дилеп тур мен” – деп, Тываның Баштыңы чонунга чагыын берген.
ТР-ниң Чазааның парлалга албаны
“Мээң эң-не кол өөрүп турар чүвем – төревистиң эң улуг хүрээзинде тыва оолдарның ажылдап турары. Тудугжу оолдарывыстың шудургу ажылы онза-дыр. Хүрээниң тудуу улуг болганда, тудугжуларның санын ам-даа көвүдетсе эки боор. Чүгле иштики ажылдарга безин 100 ажыг кижи херек апаар. Ынчангаш шеверлекчилерни мөөңнээр бис. Чыып алган акша-хөреңгивис бар, хомудатпас бис. Тудугну доозуп алырга, ал-бодунуң чуртталгазында, ажы-төлүнүң келир үезинге, ажыл-херээнге улуг ак орукту ажыдып, чаагай үүлени ажыдып алыр. Хүрээ тудуу алызында барып, тыва чоннуң чырык угаанче оруун ажыдып, камгалал өргээзин тургузар сүлде-сүзүктүң бедик хей-аъдының тугу апаар” – деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.
Кижиниң буяны кайы-даа үеде төнмес делегейде чеди улуг тудуглар бар дээр. Ооң бирээзи – хүрээ-хииттер, субурганнар болур. Хүрээ-хиитти туттуруп каарга, муң-муң кижилер аңаа боттарының сагыш-сеткилин оожуктуруп, улуг тейлээшкинни кылып, боттарының бурган деңнелинче чедип алыр оруун тургузар бооп турар.
Үе-шаг чеже-даа берге болза, республиканың Баштыңы Ш. Кара-оол найысылалда улуг хүрээ тудуун шуудадып эгелээни улуг аас-кежик, бо үеде
эки үүле бооп турар. А Камбы-лама эргелели бо хүрээ тудуунуң иштинге бурган сагыызыннарын, шажын ёзузунуң каасталгаларын кылыр мастерлер-биле чугааны кылып, дугуржулганы чорудуп турарын Тываның Камбы-Ламазы Лодой башкы чугаалаан.
“Чазаавыстың Даргазының эгелеп каан үүлези, Далай-Лама башкывыстың айызап каан тудуу улаштыр туттунуп турарынга өөрүп тур бис. Чазак Даргазы Ш. Кара-оолдуң шак-ла мындыг базымнарны чонунга дээш кылып турары кайгамчык-тыр. Ыдыктыг Далай-Лама башкывыс кижи бүрүзүнге аас-кежикти чедип алыр ындыг ыдыктыг оран турар болза, ынчан чон аас-кежикти чедип алырының үрезинин тарып, ол орандан камгалалды дилээр деп, чугаалаан. Тывада камгалалдың ындыг улуг хүрээ-хииди туттунуп турары дыка эки-тир. Хүрээ-хиитти туттуруп каарга, муң-муң кижилер сагыш-сеткилин оожуктуруп, улуг тейлээшкинни кылып, боттарының бурган деңнелинче чедип алыр оруун тургузар.
Кыска үе иштинде дыка хөй чүүлдер кылдына бергенин көрүп тур бис. Ол чүл дээрге, бистиң тудугжуларывыстың хей-аъды, сүлдези бедик бооп турары-дыр. Ындыг болганда, чонувустуң база хей-аъды, сүлдези бедик-тир. Лама башкыларывыстың көрүп турары-биле алырга, бо хүрээ муң чылда бир катап туттунар улуг тудуг бооп турар-дыр ийин.
Бо хүннерде делегейде коргунчуг халдавырлыг аарыг чоруп, айыылды тургузуп турар. Чонувустан дилээривис болза, чазак-чагырганың ол аарыгга удур үндүрген дүрүмнерин сагып, ал-боттарывысты, чоок кижилеривисти камгалап, кылыр ужурлуг чүүлдерни бүгү талазы-биле эдерер болза эки. Ынчан айыыл чок чоруувус магалаттынар. Хүн бүрүде тейлеп, ыдыктыг Далай-лама башкывыстың сүмелээни Ногаан Дарийги бурган тариназын номчуп, өг-бүлеңер-биле оожум тайбың байдалда, бүгү-ле дүрүмнерни сагыырын дилээр-дир бис. Ындыг боор болзувусса-ла, коргунчуг айыыл-халап бисти оюп эрте бээринге бүзүрел улуг. Бүгү-ле чүүлдер боттарывыстан
дыка хамааржыр. Мону база дилеп каар кижи-дир мен, чонум” – деп, Тываның Камбы-ламазы чонга чагыын берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хүрээ тудуунче кыдыындан спонсорларны дилеп, оларны улуг үүлеже хаара тудар чугааларны ам-даа чорудуп турар. Ол бодунуң эш-өөрүнүң деткимчези-биле тудуг ажылын катап эгелээнин сагындыраал. Чаа тудугнуң чылыг хандырылгазынче кичээнгейни углап, бо хонуктарда база бир дугуржулганы чедип алганын ол дыңнаткан.
“Бистер бо хүн Камба башкы-биле тудуувуска чедип келгеш, мону хынап турарывыстың утказы улуг. Хей-аъдывыстың, сүлдевистиң бадыткалы – бо тудуувуста. Бо хонуктарда Сергей Күжүгетович Шойгу-биле турдум. Чонум база билген чадавас боор. Сергей Күжүгетович эр-хей болуп, бир шиитпирни үндүрүп берди! Кышкы үеде хоорайывыс ыжын канчалза экил деп, кады сайгарып, чугаалажып, сүмелештивис. Найысылалды ышталдырган котельнаялар санын эвээжедир дээш хоорайның мэриязы, удуртулгазы шиитпирлерни үндүрүп турарын чугааладым. Ынчангаш кадет училищезиниң ийи котельнаязын өжүрүп, хоорайның чылыг курлавырындан коштунса кандыгыл деп саналдааш, ынаар акшаландырыышкындан берип көрүңер деп, дилегни кылдым. Сергей Күжүгетович дораан шиитпирни үндүрүп берди. “Ийе, ынчанмайн канчаар, мээң өскен хоорайым арыг болзун, ынчангаш мен сайыт турдумда маңаа хирлиг объект турбазын. Бо чылын ону тудуп эгелээр бис” – деп, аазаашкынны берди. Ол дээрге, бети дизе-ле 50 млн. рубльдиң айтырыы-дыр. Ындыг чедиишкинниг болдум, хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым.
Кадеттер корпузунга чоок чыдар хүрээвисти чылыг четкизинге кожуп алыр байдал база тургустунуп кээр. Ол дээрге, бистиң бо хүрээ тудуунда ажылывыстың бир үүлези күүсеттинип турары ол. Бедик хей-аъдывыстың, сүлдевистиң бир бадыткалы – бо тудугнуң айтырыглары ала чайгаар чиик чоруп турарын силерге дыңнадыксадым.
Оон аңгыда, шынап-ла берге үени эрттирип тур бис, чонум. Чогум буянныг улуг үүлени кылып турар болганывыста, чиик эрте бээр боор бис деп, бүзүреп тур мен. Бо шакта бистиң Тывавыста аарыг кижи чок. Шупту 85 регионда аарыгның байдалы бергедей берген. Чүгле дөрт регион арткан. Ол регионнар дээрге, чанывыста чыдар Алтай республика, Чукотка болгаш Ненец автономнуг округ-дур. Оон арткан регионнарда бо аарыг шуут чыгап келген. Чанывыста чыдар Хакасия, Красноярск, Новосибирск, Алтай край дээн регионнарда бо аарыг бар. Кичээнгейлиг болурун дилеп тур мен. Шыны-биле чугаалаар болза, Бурятияда бир кижи чок болган. Ол дээрге-ле, шын алдынарывыстың талазы-биле биске улуг кыйгырыг бооп турары ол.
Бо берге үеде муңгарап, деңгереп, арага-дарыга черле дегбеңер. Өг-бүлеңер-биле бажың-балгадыңарга ажыл-агыйыңар кылбышаан, уруг-дарыыңар-биле эптиг-найыралдыг байдалды тургузуп, аас-кежиктиг болуруңарны күзеп тур мен. Улуг бачыттыг аарыг чоруп турда, чонувусту камгалап алыр деп бодазывысса, бажың-балгаттан үнмес болза эки. Ону катап-катап дилеп тур мен” – деп, Тываның Баштыңы чонунга чагыын берген.
ТР-ниң Чазааның парлалга албаны
