Тыва 2024 чылдың түңнелдери-биле, чуртталга тудуун шапкынчытканы-биле Россияда дөрткү черни ээлээн. Тудуг сайыды Артыш Кыргыстың илеткээни болза, эрткен чылын Тываның тудуг комплекизи ажылдарны 26 млрд рубль хөйге, азы 2023 чылга деңнээрге 1,5 катап хөйге кылган. 298 объектиде ажылдарның 273-үн дооскан. График езугаар 25 объектини 2025 чылче чылдырган.
Эрткен чылдың хемчээлинден ийи катап хөй, азы 365 муң дөрбелчин метр ажыг чуртталга бажыңнарын дужааган. Чуртталга тудуу шапкынчаанының ачызында чурттаар оран-сава-биле хандырылга көвүдээн – амгы үеде Тывада бир кижиге ортумаа-биле 16,3 дөрбелчин метр онаажыр. Ийи чыл бурунгаар ол 14,8, а он чыл бурунгаар чүгле 13 дөрбелчин метр турган.
Кижи санынга онааштыр 18 дөрбелчин метр федералдыг нормативти чедип алыр дээш Тывага ам-даа 600 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн киирер херек, а 2024 чылдың шапкын тудуг ажылдары республика чоокку чылдарда ол даалганы күүседиптер аргалыг деп чүвени көргүскен.
Тыва күрүне программаларынга чедимчелиг киришкеш, хөй квартиралыг чуртталга бажыңнарының хемчээлин өстүрген. Чижээ, эрткен чылын 51 өг-бүлени аварийлиг чуртталга бажыңнарындан чаа бажыңнарже көжүрген, 154 өскүстерни чурттаар оран-сава-биле хандырган, аныяктарга дузаламчы программазы-биле 124 өг-бүле чурттаар оран-сава садып алган, чуртталга байдалын экижидер дээн 100 ажыг кижи төлевирлерни алган дээш, оон-даа өске.
Тывага 2023 чылда эгелээн чиигелделиг ийи хуулуг ипотека чуртталга тудуунга эң улуг идигни берген. Ийи чыл дургузунда республикада 2359 өг-бүле ону ажыглаан. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның шудургу ажылының ачызында, 2025 чылда ооң чурттакчылары федералдыг программаны ажыглаар аргалыг. Бо чүүл тудугже акша-хөреңгини киирип эгелээн хуу капиталга Тываны сонуурганчыг кылып турар.
Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң амы-хууда программазы база регионнуң тудуг адырының хөгжүлдезинге эки рольду ойнаан. Республиканың экономиказынче чылда бир млрд ажыг рубльди бүдүрүлге объектилерин тургузарынче, бирги ээлчегде тус черниң чиг эдин ажыглап тургаш, тудуг материалдарын бүдүреринче киирип турар. Ылаңгыя демир-бетон кылыгларын, тууйбуларны болгаш калбак ханалар бүдүрүлгезинче инвестицияны киирген. 2025 чылда асфальт-бетон заводун ажылдадып, ПВХ соңгаларны бүдүрүп эгелээри планнаттынган.
Республиканың Тудуг яамызының тодаргай объектилер тудуунуң чарыгдалдарын санаар курлавыр-индекс аргазын боттандырганы база тудугну идепкейжидеринге идигни берген. Ол чүүл рынокта өскерлиишкиннерни барымдаалап, боттандырып турар төлевилелдерниң өртээн таарыштырар арганы берген. Тудугжулар ынаар шилчээш, боттарының ажылы дээш төлептиг төлевирни алган, а чагып алыкчы болур эрге-чагырга органнары тудугже артык чарыгдалдарны болдурбайн, ол ышкаш чагыгны күүседириниң шынарын болгаш хуусаазын хандырар.
Тыва шак ындыг арганы ажыглап, 2025 чылда калбаа-биле эгелээр чаа тудугларның бюджеттерин тургузар. Торгалыг биле Ишкин суурларда школаларны дөзевилээр чадазында болза, Туран хоорайга школа, Кызылга арыглаашкын станциязын тударын планнаан. Рынокта өскерлиишкиннерни барымдаалап, тудуг ажылдакчыларының шалыңын эде көөр. Чижээ, 2025 чылда ол ортумаа-биле 10-15 хуу өзер ужурлуг.
Үнген чылда республиканың Тудуг яамызы «Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи» национал төлевилели-биле Ак-Довурак хоорайның суг чыыр объектилерин эде чаартып, 31 хөй-ниити шөлдерин чаагайжыдып, 7 школаны ажыглалче киирер дээн мурнады көөр сорулгалары салган. «Амыдыралга инфратургузуг» деп чаа национал төлевилелдиң боттаныышкыны-биле хамаатыларны багай чуртталга бажыңнарындан көжүрер, тускай шериг операциязының киржикчилериниң өг-бүлелериниң, аныяк өг-бүлелерниң болгаш чиигелделиг ипотека киржикчилериниң чурттаар оран-сава байдалын экижидер программалар езугаар чуртталга оран-сава тудуун тудар ажылдарны уламчылаар.
