Россияның чоннарының культурлуг өнчүзүнүң чылында Тываның сургалыг композитору Ирбен-оол Түлүштүң «Амыдырал делгеминче» деп ырылар чыындызының номунуң таныштырылгазы база ачы-буян акциязы В. Халилов аттыг Тываның күрүне филармониязынга болуп эрткен.
Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы Ирбен-оол Доржуевич 2001 чылда бодунуң акша-төгерии-биле ырылар чыындызының дептержигежин үндүрген турган. Чээрби чыл эрткенде, оолдары Хээлиг биле Буян-Маадыр Түлүштер ук номну катап үндүрген.
Билдингир уруглар композитору Өвүр кожууннуң Чаа-Суурдан ырак эвес Дөргүн деп черге албан-хаакчы кижиниң өг-бүлезинге төрүттүнген. Чээрби чыл бурунгаар ол чырык черден чарылган. Хөгжүмге хандыкшылдыг ачазының садып бергени үш хылдыг орус дошпулуурундан эгелээш, чоорту сес хылдыг мандолинага, гармошкага ойнап өөренип алган. Онгу классты дооскаш, Кызылга бир дугаар ажыттынган хөгжүм училищезинге баян салбырынга өөренип кирген. Ынчан училищениң директору Алексей Боктаевич Чыргал-оол, баян башкызы Владимир Николаевич Швецов турган. Шериг албан-хүлээлгезин эрттиргеш, төрээн чери Өвүр кожуунче эглип, Хандагайтыга хөгжүм школазынга директорлап ажылдаан.
Хөгжүм башкылары акышкылардан ачазының номун катап үндүрерин дилээн турган. Чүге дизе өөредилге черлеринде тыва дылда ноталыг ырылар номнары чедишпес.
Ачазының төлептиг оолдары Хээлиг биле Буян-Маадыр алышкылар ооң чырык адын мөңгежидип, номну катап үндүрерин шиитпирлээн. Олар республиканың уран чүүл школаларынга, культура бажыңнарынга, уруглар садтарынга, ном саңнарынга болгаш өөредилге черлеринге 200 ажыг номнарны белекке дамчыдып берип эгелээн.
– Сөөлгү чылдарда республикада школалар, уруглар садтары хөйү-биле ажыттынып, культура бажыңнарының үндезин септелгезин кылып турары өөрүнчүг. Ында уругларны хөгжүмге өөредир методиктиг литература чедишпейн турар. Сөөлгү 20-25 чылдар дургузунда уругларга тыва дылда ноталыг ырылар ному ховар үнген. Улустуң дилээ-биле бо номну үндүргенивис бо. Ачам хөй-хөй ырыларны, аялгаларны бижээн.
Эң-не баштай Монгуш Доржунуң «Күштүг күзел» деп шүлүүнге аялганы бижээн. Ол ырыны ынчан Өвүрнүң бот-тывынгыр уран чүүл көрүлдезиниң концертинге тоску классчы Света Бүрбү күүскеткен. Аныяк композиторга улуг өөрүшкү болган.
Ачам уругларга ырылар бижииринге дыка ынак турган. «Чээрби чүс чылдың тергиинери» мөөрейге «Уругларга ырыларның тергиин хөгжүмчүзү» деп атка төлептиг болган. Ол «Ховаган», «Дамды», «Садигимче баар мен» дээш оон-даа өске ырыларны чогааткан.
Хөгжүмчү кижиге эң-не эки тураскаал – ооң ырыларын чаштарга, чонунга арттырары. Ачамның ырыларын улус ырлажырга, ол бистиң-биле кезээде кады болур деп санаар мен – деп, сургалыг композиторнуң улуг оглу, ТР-ниң Дээди Судунуң шииткекчизи, кеземче херектериниң талазы-биле суд коллегиязының даргазы, ТР-ниң алдарлыг юризи, «Буян-Бадыргы» орденниң III чергезиниң эдилекчизи Хээлиг Түлүш чугаалап турар.
Хандагайтының уругларның уран чүүл школазы 1963 чылда ажыттынган. 2002 чылда школага И.Д. Түлүштүң адын тывыскан.
Ном таныштырылгазынга хоочун хөгжүм башкызы Болат-оол Хомушку улуг башкызының тургускан уран чүүл школазы бөгүнге чедир уругларның эстетиктиг болгаш мөзү-шынар кижизидилгезинге улуг рольду ойнап турарын онзалап демдеглээн.
– Башкывыстың изеп арттырып каан ажыл-ижин уламчылап тур бис. Школавыстың доозукчулары шупту төрээн уран чүүл школазында ажылдап келген. Ирбен-оол Доржуевич башкывыстың төлептиг оолдары бисти черле утпайн чоруур. Олар чылдың-на тергиин эки өөреникчилерге стипендия тыпсып, башкыларны шаңнап-мактап турар. Өске улуска бо езулуг үлегер-дир ийин. Улуг башкывыстың салгакчылары аңаа черге чедир мөгейип тур бис – деп, хоочун башкы сеткил хайныгыышкынныг чугаалаан.
Уран чүүл школазының директору Эрес Монгуш коллективиниң мурнундан суй белекти Хээлиг биле Буян-Маадыр алышкыларга сунган. Ном байырлалынга сураглыг уруглар композиторнуң салгалы болур школаның кижизиттирикчилери башкызының ырыларын күүсеткен.
«Ачам Хандагайты суурнуң уран чүүл школазының бирги директору, ол школаның тудуунга идепкейлиг киржип турган. Бир катап тудугга
ачам спортчу хептиг ажылдап турда, ону бир харыысалгалыг партия ажылдакчызы көргеш: «Чүге директор кижи чон мурнунга костюм биле галстук чок көстүп турар сен?» деп кончуп турган. Ол дээш аңаа доңгулда берген. Ооң бүгү назынында ажылы-биле холбашкан чаңгыс ындыг бижикти ажылчы дептеринче киирген, өскелери шупту шаңнал-мактал ынаар киир бижиттинген» деп, Хээлиг Түлүштүң ачазының дугайында сактыышкынында солун төөгүнгү бижээн.
Адазының салым-чаянын оглу Буян-Маадыр дөзеп алган. Ол Россияның Композиторлар эвилелиниң Тывада салбырының даргазы, «Үер» бөлүүнүң тургузукчуларының бирээзи, хөгжүмчү, композитор, В. Халилов аттыг Тываның күрүне филармониязының уран чүүл удуртукчузу.
ТР-ниң культура болгаш туризм сайыдының мурнундан ооң бирги орлакчызы Сайдана Хертек байыр чедирип, Ирбен-оол Доржуевичиниң тыва хөгжүм культуразынга киирген үлүг-хуузу улуг дээрзин онзалап демдеглеп, Тываның композиторларының өнчүзүн өзүп орар салгалдарга дамчыдарын чугулазын айыткан.
Ном байырлалының аалчылары – Тываның билдингир чогаалчылары, композиторлары, хөгжүмчүлери байыр чедирип, аян туткан.
«Амыдырал делгеминче» деп 500 кезек, кылын карттыг ырылар чыындызының номунда Ирбен-оол Доржуевичиниң дугайында эш-өөрүнүң, чоок кижилериниң сактыышкыннары, чогааткан ырылары база өг-бүле архивинден чуруктар кирген. Чараш ырылар ному уругларга күзенчиг белек.
Чуруктарны Шончалай Ховалыг тырттырган
