Тываның IV Камбы-Ламазы Гелек Нацык-Доржу Башкы мерген угаанныг өгбелеривис Шагааны канчалдыр тодарадып чораанын бижидикчилеривиске таныштырган.
– Шаандан тура бистиң мерген угаанныг, ырак көрүштүг өгбелеривис Ай биле Үгер Сылдыстың хончулажып азы уткужуп эрткен үезинден көрүп, Шагааны тодарадып чорааны кайгамчык турган. Бо дээрге Октаргайда Сылдыстар туружун шинчилээринге үндезилеттинген Бойдустуң хоойлузу-дур.
Частың башкы айының бир чаазында Шагааны уткуп алырывыска, тос чаада Ай биле Үгер Сылдыстың хончулажып эртер. Частың ортаа айын тодарадырда, Ай биле Үгер Сылдыс чеди чаада хончулажып эртип турар. Частың адакы айын тодарадырда, Ай биле Үгер Сылдыс беш чаада хончулажып эртип турар.
Чайның башкы айы үш чаада. Чайның ортаа айының адак айында Ай биле Үгер Сылдыс хончулашпайн баар. Бөдүүнү-биле чугаалаарга, дүнеки дээрге Үгер Сылдыс көзүлбейн баар. Үгер Сылдыс дээрге сооктуң сылдызы болуп турар, күзүн Соңгу-Чөөн чүктен көстүп келир. Ол дээрге агаар-бойдус соокче шилчип турарын көргүзүп турары-дыр.
Күстүң башкы айын канчаар тодарадырыл дээрге, эрги сан-биле 21 турда, Ай биле Үгер Сылдыс хончулажып эртерге, күстүң башкы айы деп санаар. Чамдык улус будай берип болур. 15-ке чедир айның чаазы, чамдыкта долу ай деп чугаалай бээр. 16-дан эгелээш, эрги сан. Айның эрги саны 30 болза, чаа деп болбас. Чаа дээрге өзүп турар үези, эрги сан дээрге бадып турар үези. Күстүң башкы айы 21, ортаа айы 19, адак айы 17.
Кыштың башкы айын, 15 чаа турда, Үгер Сылдыс тодарадып турар. Ынчалза-даа ол-ла дораан чыккылама сооктар келбес деп билир бис. Кыштың ортаа айы 13 чаада, кыштың адак айы 11 чаада.
Кандыг-даа чоннуң ажыл-амыдыралының аайы-биле байырлал тыптып келир. Дүрүм-даа, езу-чаңчылдар-даа… Бистиң мерген угаанныг өгбелеривис, Бойдустуң болуушкуннарын, Сылдыстарның үе аайы-биле шимчээшкинин хайгаарап өөренген болгаш орта үндезилеп амыдырап чораан Оран-Дээр-биле сырый харылзаалыг мал ажыл-агыйлыг көшкүн чон.
Чинчи ышкаш дизип каан Үш Мыйгак деп сылдыс бар болгай, дорт салыптарга, Үгер Сылдыс көстүр келир. Чеди-Хаан Сылдыстың дөрт сылдызы ышкаш боорда, ийи кыдыында алды хире Сылдыс тода көстүп турар. Бетинде туманналчак боор. Ынчаар тып алыр.
Бис бөмбүрзектиң соңгу чартыында чурттап турар бис. Шала ийленчек бөмбүрзек бодунуң өзээн долганмышаан, Хүннү долганып чоруп турарындан агаар-бойдус чоорту чылдың дөрт эргилдезинче кирип турар болгай. Өгбелеривис ниитизи-биле часты бөмбүрзектиң бүгү соңгу чартыынга хамаарыштырып турган. Олар биске бо онза билиглерин арттырган.
Белеткел айында аал-оранның девискээрин, иштики сагыш-сеткилин арыглаар үе. Бир эвес кандыг-бир шын эвес чүүл азы чазыг кылыпкан болза, шүгдүнүп, моорлап келген чылда ону катаптавас кылдыр белеткенир. Чайның башкы айында оът-сиген, тараа-быдаа элбек болзун дээш дагылгалар эгелээр.
Эрги сан-биле 29 турда, февраль 27-де, эрги чылдың хай-бачыдын арыглаар «Сор», «Дугжууба» езулалдарын эрттирер. Бүдүү хүнде (эрги сан-биле 30 хүнү) хондур номналдар болур.
Март 1-де Чылан чылын уткуп, Хүннүң баштайгы херелдери үнүп келирге, саң салган соонда, Ак ай эгелээр. Мооң мурнунда өгбелеривис шажын-чүдүлгени хоруп турар үеде, Шагаа үнүп келирге, дүне чажыт саңын салып турган. Ам биеэги үени эгидип турарывыс бо. Эр кижи өдээнден дашкаар саң салыр, кыс ээзи аалын айдызап, одун «чемгерип» алыр. Бажыңның херээжен ээзин анаа эвес «өөнүң ишти» деп хүндүткелдиг ат-биле адаан болгай. Өгнүң эр ээзи аңнап-меңнеп, тараа-быдаазын тарып, малын малдан, кодан девискээрин хайгаарап, оран-чурту-биле харылзаалыг болгаш кодан чоогунда ыдык черге саңын салыр. Даг бажыңга саң салыры албан эвес.
Бүдүү хүнде муңгаш чарар езулалды эрттирери чаагай чаңчыл апарган. Шагааны уткуп алгаш, улуг өгбелер, дөргүл-төрелдери-биле чолукшуп, белек-селээн сунуп, чаагай күзээшкиннерни йөрээр. Амгы үеде каш ада ажыр харылзаавыс үзүктелип турар. Ук езулал үезинде төрел харылзааны быжыглаар арга тургустунар.
Ийи кара меңгилиг Чылан чылы 3.40 шакта чаларап кээр, 5.00 шак үезинде назын кежиин хайырлаар Бурганга өргүлдер сөңнеп, айыс алыр. Бо чылын ийи кара меңгилиг улус меңгизин чардырар езулалды кылдырып алыр болза эки. Чылы кирген улус камгалал номналдарны номчудар. Чамдыкта чеже-даа чылы кирген болза, улустуң амы-тын, назын, кадыкшыл, мага-бот, иштики күш, хей-аът, сүлде даштары бедик-даа бооп болур. Ынчангаш кижи бүрүзүнүң камгалал кылдырары аңгы-аңгы болур, ол дугайында лама башкылардан тодаргайы-биле айтырып алыр. Тускай «эжиктер» база турар, ону хагдырарда, база эдилгелер херек.
Шагааның Ак айында шупту шаптык-моондактарны чайлаттырып, дүжүлгезинде саадап олурупкан чыл өршээлдиг болуру-биле камгалал номналдарны, езулалдарны кылдырып каапканы дээре.
Чыл чеже-даа нарын болза, эдилгелерни (сан-чурагай аайы-биле) кылдырып алырга ажырбас. Коргуп-сүрээдээн ажыы чок, удур чылдар дээрге буян чыыр чылдар-дыр.
Бо чылын чай кааңдаашкынныг болур деп турар. Бистиң талавыстан дагылга үезинден оран-таңдыга чалбарып, оът-сиген, тараа-быдаа эки өзер болзун дээш дилээр бис. Кожуун бүрүзү база боттары дагылганы кылыр болза эки.
#ТМГМедээлер #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тывамедиагрупп #Тува
