Тыва чурттакчы чоннуң хар-назыны-биле Россия Федерациязының эң аныяк субъектилериниң бирээзи болуп артпышаан: республиканың чурттакчы чонунуң үштүң бир кезии, азы чурттакчыларының ниити санының 31,7 хуузу – 14 хардан 35 харга чедир аныяктар. Республиканың чурттакчы чонунуң ортумак назы-хары 30 хар, а Россия Федерациязында 40,4 хар. Ооң-биле чергелештир аныяктарның хөй кезии – 57,4 хуузу, азы 61,3 муң кижи – Тываның хоорайларында болза, көдээде аныяктарның ниити саны 42,6 хуу, азы 45,6 муң кижи.
ТР-ниң аныяктар херээниң талазы-биле сайыды Субудай Оюн ол деңнелгени кылып тура, оооң эргелели инфраструктурлуг, административтиг, удуртуп-башкарылгалыг болгаш өске-даа шиитпирлер дамчыштыр аныяктарның, ооң иштинде көдээ черлерде, келир үезинче угланган ажылдарны көрүп турарын демдеглээн.
– Бистиң сорулгавыс – бүдүн республикада, муниципалдыг тургузуг бүрүзүнде аныяктарның бот-башкарнырынга хөй байдалдарны тургузары, көдээ суурлар аныяктары регионнуң төвү Кызылда ышкаш арга-шинекти алыр дең эргезин чедип алыр – деп, ол тайылбырлаан.
Таңды кожуундан аңгыда, шупту муниципалдыг тургузугларга база хоорай округтарынга ол даалгаларның күүселдезинде аныяктар политиказының талазы-биле тускай мергежилдиглер ажылдап турар. 2025 чылда регионнуң аныяктар-биле ажылынче чаа тургустунуп турар грант төлевилелиниң школазын хаара тудар. Бо чылын тыва аныяктарның грант төлевилелдерин боттандырарынче Россияның аныяктар шугумундан дөрт сая рубльди хаара туткан. Субудай Оюннуң санаашкыны-биле алырга, боттарының идеяларын “белеткээн” идепкейжи аныяктарның өөредилгезин организастаанындан грант төлевилелдери-биле саң-хөө деткимчези ам-даа өзер.
«Бир дугаарында, чүгле Кызылда эвес, а көдээ черлерде аныяктарга база үнүүшкүннүг семинарлар, хуралдарны эрттирип, ынаар тус черниң удуртукчуларын хаара тудар» – деп, Субудай Оюн дыңнадып, ол чүүл муниципалдыг тургузугларга ужур-дузалыг төлевилелдер боттандырылгазынче бюджеттен дашкаар акша-хөреңгини хаара тударынга улуг арганы бээрин демдеглээн.
Тываның аныяктар херээниң талазы-биле яамызының ажылының кол угланыышкыннарының бирээзи – республикага эки турачылар шимчээшкинин хөгжүдери. Тывада 2022 чылга деңнээрге, Добро.РФ шөлчүгеш таварыштыр хөй-ниити ажылынче аныяктарны хаара тудары 100 хуу өскен.
“Россияның студент отрядтары” Тываның регионалдыг салбырының Бии-Хем, Барыын-Хемчик кожууннарда база Ак-Довурак биле Кызылда аныяктар төптериниң баазазынга Добро.Центр төптерни ажыдары планнаттынган.
Аныяктарның бодун көргүзериниң эгеки чадазы эки турачы чорукта деп сайыт айыткан. Аныяктарның эки турачы ажыл-чорудулгазы херек кырында боттуг деткимчелерни берген (бо чылдың дургузунда эки турачылар республикада ада-чуртчу, экологтуг болгаш өске-даа социал ужур-уткалыг хемчеглерни деткээн: тускай шериг операциязының девискээринче ачы-дуза чыылдазынга дузалашкан, чурттакчылыг черлерге субботниктерни, республиканың суг объектилеринге экологтуг акцияларны эрттирген, «Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» федералдыг төлевилелдиң күүселдези-биле Тывада девискээрлерни чаагайжыдар дээн бадылаашкынны хандырган, «Георгий кожаазы», «Сактыышкын лаазы», «Кызыл гвоздика» акцияларга, республика чергелиг спортчу болгаш өске-даа хемчеглер), эки турачылар шимчээшкини өске-даа аргаларны, ооң иштинде ажылга депшилгени ажыдып турар.
Ылаңгыя Тываның Аныяктар яамызы дээди өөредилге черлеринче кирерде аныяк эки турачыларга таарымчалыг байдалдарны бээрин сагындырып турар: ол дээрге эки турачы ажыл-чорудулгада киржип чоруур абитуриентилерге немелде баллдар-дыр. Төлевилел ажыл-чорудулгазының дугайында билиишкин дээрге, тускай үеде тодаргай даалганы күүседир командалыг доктаамал ажыл болур.
– Амыдыралче оолдарның көрүжү көңгүс аңгы болур. Олар ажыл деп чүл, хөй-ниити ажыктыг ажыл-херектер деп чүл дээрзин, бодунга, өг-бүлезинге, күрүнеге, төрээн черинге ажыктыг болзун дээш ооң-биле ажылдаары чугула деп чүвени билип алыр.
Бизнести-даа, социал ажыл-чорудулганы-даа боттандырарда кандыг-даа эгелээшкиннерге база төлевилелге грантыларны бээр. Идея, төлевилел бар болза, күрүне деткиир, регионалдыг болгаш өске-даа ужур-удузалыг хемчеглерге киришкеш бодумну көргүзүп болур мен деп, аныяктар билир – деп, Субудай Оюн түңнээн.
Россияның Президентизи Владимир Путин 2030 чылга чедир аныяктарның 45 хуузун эки турачы болгаш хөй-ниити ажыл-чорудулгазынче хаара тудар даалганы бергенин сайыт сагындырган. Ол көргүзүгнү чедип алыр дээш Тыва Республиканың «2030 чылга чедир Тыва Республиканың күрүнениң аныяктар политиказының системазын хөгжүдер» күрүне программазын ажылдап кылгаш, бадылаан.
Тывада 2024 чылда көргүзүглер ниитизи-биле чедиишкинниг болганы демдеглеттинген: 28,2 муң аныяктардан декабрь эгезинде планнаан эки турачылар саны-биле көргүзүг 26 муң кижи чедип, Тыва Республикада 7 хардан эгелеп хамаатыларның ниити санының 9,7 хуузун тудар тургаш, 8,9 хуу четкен.
2024 чылда Владимир Путинниң идип үндүргени “Аныяктар болгаш уруглар” деп чаа национал төлевилелиниң хемчеглери Тывада болгаш бүгү Россияда боттанып эгелээн. Ол 2030 чылга чедир уламчылаар болгаш, чурттуң чурттакчы чонунуң үштүң бир кезиин хаара тудар.
Төлевилел аныяктарның профессионал өзүлдезинге болгаш сайзыралынга таарымчалыг байдалдарны тургузарынче угланган. Аныяк кижилерниң ниитилелге бурунгаар шимчээшкининге дузалажыр аңгы-аңгы программалар болгаш хемчеглерни организастаар. Төлевилел чорудуу-биле чаа аныяктар төптерин тудары база өөредилге черлерин септээри планнаттынган. Оон аңгыда амгы үениң чаа өөредилге арга-хевирлерин киирер чугула кол өөредилге черлерин ажыдарынче онза кичээнгейни углаар.
