Аркадий Анай-оол: «Баян-Колче Улуг-Хем кежир көвүрүг тударын планда киирген деп эки медээ дыңнааш, чонувустуң өөрүшкүзү чүрек сыңмас!»

Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг чоокта чаа Москвага Федералдыг орук агентилелиниң удуртукчузу Роман Новиков-биле Тываның Чазааның мурнундан республиканың оруктар тудуунуң дараазында 5 чылда планын бадылаан. Аңаа хамаарыштыр Баян-Кол суурнуң үндезин чурттакчызы, хоочун башкы Аркадий Анай-оол «Тывамедиабөлүктүң» корреспондентизинге дараазында интевьюну берген. «Мен миннип кээримге, суурнуң үстүнге, Оттук-Даш дужунга чаңгыс маши-на кирер «Х Улуг Хурал» колхозунуң боттарының ажылчыннарының ыяш-биле чазап кылган паромун билир-дир мен.

Оттук-Дашка машиналар турар «Чайная» деп чемненир, чигирзиг чемнер садар райпонуң садыы турган. Бис, бичии оолдар, газировка шилдерин чыып, чуп алгаш, 2-3 газировкага орнап дужаар турган бис. Бир шилди дораан ижипкеш, а артканын дуңмаларывыска аппарып бээр дээш, аажок кызар турган бис. Баштай 5 км хем кыйыын өрү кылаштааш, оон паромнап кежип алгаш, «Чайнаяга» чедир база кылаштажыр турдувус.

Ол үеде хөй машина, трактор-даа чок турган. Чон хем кежип аалы дээш паромче чадагкылаштажыр турган. Суг улгадырга база сыыгаарга, паром кешпестей бээр, аргыжарда хемелиг хем кежер турган бис. Үе ындыг турганы ол ирги бе? Ынчан аңаа хомудаар кижи-даа чок турган, чаңчыга бергенивис ол ыйнаан. Үениң сайзыралының аайы-биле демир паромну Кызылда тускай орук организациязы суур дужунга кылган.

ССРЭ дүжериниң мурнунда Баян-Колче асфальтылыг орук тудуу ара
эгелээрге, паром айтырыы шуут уттундурган чүве. Ам машина-техника саны көвүдээн, байдал нарыыдаан. Улуг-Хемниң оң талазында, Кызылдан Ээрбек таварыштыр чоруур оруувустуң байдалы бергедеп келген. Орукка машиналар дугуйлары шуут артпас апарган — бо-ла чарлып каар, ынчангаш ыяп-ла 2 артык дугуйлуг чоруп турар бис. Хем улгадырга оруувусту суг ала бээр черлер база бар.

Суурувус Баян-Колче Улуг-Хем кежир көвүрүг тударын планда киирген деп эки медээни «Тывамедиабөлүктен» номчааш, дыңнааш, чонувустуң өөрүшкүзү чүрек сыңмас деп болур.

Баян-Кол Тывада база бир онза бойдустуг, легенда төөгүлүг, туризм
организастаарынга суг болза, кончуг таарымчалыг чер. Лама даг, Хаан даг, Чалама, Өлгейлиг дээш-ле төөгүлүг черлер бисте хөй. Баян-Кол ногаа аймаа тарыырынга кончуг таарышкан суггаттыг чер. Тывага бир дугаар суг дээрбези Баян-Колга турган. Ооң изи безин ам бо хүннерге чедир артып калган. Көвүрүг туруптарга, чоннуң ажыл-херээн кылып аргыжарынга дыка эки апаар, Баян-Кол, Терлиг-Хая сумулары сайзыраар».

Улуг хем — Улуг-Хемни кежир көвүрүг тудары белен эвес херек. Ону
кылырда, баштай тудугнуң проект-төлевилелин кылыр, өртек-үнезин санаар апаар. Улаштыр ооң күрүне экспертизазын эрттирер. Баян-Колче Улуг-Хем кежир көвүрүг тудуунуң төлевилел-санаашкын документилерин кылырынга безин эвээш эвес үе негеттинер. Ол документилерни белеткеп алгаш, көвүрүгнү тудар акшаландырыышкынны федералдыг Чазак мурнунга камгалаар, ону федералдыг бюджетче киирерин чедип алыр дээш-ле Тываның чазааның мурнунда салган сорулганы чедип алыр дээш, кылыр ажылы хөй.

Бо бүгүнү Баян-Кол школазының хоочун башкызы Аркадий Анай-оол билип турарын илереткеш, совет үелерден бээр шуут планче безин кирбейн турган, Баян-Кол дужунга Улуг-Хем кежир көвүрүг тударын Тываның оруктар тудуунуң дараазында 5 чылда планынче, Федералдыг орук агентилели-биле дугурушкаш, кииргенин, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның ачы-хавыяазы деп санап турар.

«Баян-Колче Улуг-Хем кежир көвүрүг тудуун Федералдыг орук агентилелиниң планынче кииргени — ол айтырыгны шиитпирлээр дээш, Тываның Чазааның баштайгы базымы-дыр. Ону черле Владислав Ховалыг эчизинге чедирип, көвүрүгнү туттуруп каар деп деп бүзүрээр мен» — деп, хоочун башкы Тываның Баштыңынга бүзүрелин илереткен.

Мерген КЫРГЫС.