Бии-Хем кожууннуң улуг сумуларының бирээзи Аржаан болур. Сумуда 22 өреге болгаш 1159 кижи чуртакчы чон бар. Аржаан суурда ийи каът «Аленушка» уруглар сады (30 кижи ажылдап турар), көдээ культура төвү (8 ажылдакчылыг) болгаш школа (коллективи 57 кижи) база-ла ийи каът таарымчалыг бажың-балгаттыг. Оларга чаа фельдшер-акушер пунктузу база немешкен.Ында 6 кижи ажылдап турар. Суму чагыргазы 9 ажылдакчылыг.
Сумуда шээр малдың саны 3248 баш. Бода мал 1766. Чылгы 1692.Хаван, дагааларның саны 22-22.
Бо сан-чурагайны суму чагыргазының бажыңынче кирип кээрге-ле көскү черде самбырада айыткан.
Бөгүнгү байдал-биле кожууннуң ажыл чоктар төвүнде Аржаандан 17 кижи бүрүткеткен. Ажыл чоктар санын эвээжедиринге Тываның күш-ажыл болгаш социал сайзырал яамызының шугуму-биле 2020 чылдан эгелеп боттанып турар боттарының ажыл-херээн ажыдар дээн хамаатылар-биле социал керээ чарар программа улуг идигни берип турар.
Кожууннуң ажыл чоктар төвүнүң специализи Адель Хертектиң дамчытканы-биле, 2020 чылдан эгелеп Бии-Хемде ниитизи-биле 47 хамааты социал керээни чарып, күрүне деткимчезин алгаш, эргежок чугула дериг-херекселди садып албышаан, боттарының ажыл-херээн ажыткан. 2022 чылда кожуунда 15 хамааты социал керээни чаргаш, күрүне деткимчезин алган. Оларның үжү Аржаан суурдан болган.
Май 26-да, Россияның сайгарлыкчылар хүнүнде, Аржаан суурда 3 биче бүдүрүлгени ажыткан. Күрүнеден 250 муң акша деткимче-биле Алаш Ооржак чогуур дериг-херекселди садып, тускай бичежек бажыңны тудуп алгаш, суурунда эът болбаазырадыр, садып-саарар биче бүдүрүлгени ажыдып алганы чаңгыс чер-чуртугларынга улуг өмек-дөмек болуп турар. Сумуда шээр болгаш бода малдың, чылгының саны чыл санында өзүп турарын барымдаалааш, эът хүлээп алыр, ону болбаазырадыр, садып-сайгарар чер тургустунуп келгени черле үениң негелделеринге дүгжүп турар. Бодундан аңгыда Алаш база бир ажылдакчыны хүлээп ап, немей бир ажылчын олутту база тургускан. Оглу Алашка күш-ажылдың хоочуну Зинаида Баян-ооловна Ооржак арга-сүмеден эгелээш боттуг дузаны көргүзүп турар.
Алаш Ооржак ажыл-херээн көдээ ажыл-агый продукциязы-эът,сүт болбаазырадырынче, садып-сайгарарынче угландырган болза, ооң авыдайы Алаш Хомушку тудуг материалдары кылып эгелээн. Ол арболит болгаш элезинден блоктар кылыр дериг-херекселди база-ла күрүне деткимчези-биле садып алгаш ажылдап эгелээн. Кызылдың тудуг техникумун дооскаш, ам бот- өөредилге-биле Тываның күрүне университединде өөренип турар ийи ажы-төлдүг (6 харлыг болгаш 6 айлыг) Алаш Ооржак бүдүрген продукциязын баштай чаңгыс чер-чуртугларынга өршээлдиг өртек-биле садып-саарар деп планнап турар. Сөөлгү үеде ыяш өртээ талыйтыр өскенин барымдаалааш, ооң бүдүрген блоктары чаңгыс-чер чурттугларынга оларның чурттаар оран-савазын улгаттыр тудуп алырынга, гараж болгаш өске-даа ажыл-агый тудуглары кылырынга эптиг деп келир үеде шимчевес өнчү-хөреңги талазы-биле дээди эртемниг специалист болур Алаш Хомушку планнап турар.
Көдээ культура төвүнде өрээл арендалап алгаш, косметиктиг салон ажыдып алган Ай-Кыс Ховалыгже кирерде баш бурунгаар оочурга бижидип ап турар апарган. Көдээде ажылдап-чурттап чоруур херээжен чон, чараштанырда Кызылче, кожуун төвүнче улуг чарыгдал кылып, үе чидирип турбас апарганы оларга дыка эптиг байдалды тургускан. Ай-Кыс херээжен чонга косметиктиг ачы-дуза чедирер эртем-билигге тускай өөренип алгаш, практиказын арга-дуржулгалыг мастерлер удуртулгазы-биле эртип алган, ол дугайында тускай сертификат-бижиктиг мастер болган. Уруунуң чаа ажыл-херекти эгелеп, чонунга буянныг ачы-дуза чедирип эгелээнинге ооң авазы Серафима Хунааштаар-ооловна дыка өөрүп турар. Ай-кыстың кырган-ачазы Тываның улустуң, делегейде ат-сураглыг хөөмейжизи Хунаштаар-оол Ооржак болганы солун.
Шаг-төөгүден Хааннар шынаазында , Бии-Хем кожууннуң Аржаан сумузунуң ажыл-ишчи чонунуң ажыл-амыдыралы аңгы-аңгы федералдыг болгаш республика чергелиг төлевилелдер, ооң иштинде социал керээ программазының дузазы-биле эки талаже өскерлип кел чыдары өөрүнчүг.
Аңаа Аржаан сумузунуң Баштыңы Буян Байкара биле чагырга даргазы Екатерина Түлүштүң киирген үлүү улуг. Олар сумунуң албан-организация коллективтерин, чон активин мөөңнеп шыдааны суурнуң кудумчулары арыг-силиг бооп турарындан безин көстүп турар.Ол ышкаш корум-чурум талазы-биле Аржаан эки байдалда.
Мерген КЫРГЫС.
