Билзекти кайы салаага кедерил?

Билзек – херээжен-даа, эр-даа кижиниң холунуң салааларының аянныг, чараш каасталгазы кижиниң хууда эдилээр эди, салым-чолун өскертип алганының демдээ, а чамдык таварылгада билзек камгалал-сагыызын хүлээлгени күүседип чоруурун Тыва Национал музейниң ажылдакчызы Долаана Бурбужеп тайылбырлап турар.

Бурунгу делегейниң төөгүзүнде билзек, чүстүк анаа каасталга болурундан аңгыда, кижиниң тодаргай социал байдалының демдээн база илередип турган.

Ниитизи-биле чугаалаарга, тускай мергежилдиглер, эрге-чагыргада кижилер, хоойлу ажылдакчылары, ызыгуурлуг өг-бүлелер, дүжүлгеде эргелиглер бөдүүн кижилерден ылгалдыг, тускай болуру-биле, кандыг-бир демдек азы дүрзү ыя баскан тускай тургузуглуг-даа чүстүктерни, билзектерни кедер, эдилээр чораанын төөгүнүң материалдары бадыткап турар.

Билзек деп сөс тыва дылда ийи утканы илередип турар. Бир дугаар утказы салаага суп алыр кадыг материалдан кылган дээрбек хевирлиг каасталга. Ийи дугаар утказы дээрге чүвени быжыглаар азы каастаары-биле аңаа кедирер дээрбек. А чүстүк дээрге билзектен хемчээл талазы-биле шала улуг, арынныг кезээ төгерик, дөстек, үш-булуңчук, ромб, дөрт-булуңчук дээш оон-даа өске хевирлерлиг, үнелиг даштар-биле карактап каан-даа болгулаар, салааның каасталгазы.

Билзекти ийи холдуң кайы салаазынга кедери, эдилээри ужур-уткалыг, тускай хүлээлгелерлиг болур. Холдуң шыйыгларын тодарадып номчуур (чурагачы) кижиниң сүмелеп турары-биле, бир эвес сен кандыг-бир адырга чедиишкин чедип алыр деп бодаар болзуңза, чогуур салаага билзекти кетсе эки деп турар.

Солагай талакы улуг эргекке күштүг, турум, эрес-шудургу, бодунга бүзүрелдиг, чамдык таварылгаларда изиглени бээр, каас-коя херээжен улус билзекти кедеринге ынак.

Айтыр-салаазынга билзекти удуртукчу, сайгарлыкчы, бодунга бүзүрелдиг, күштүг херээжен кижилер кедер.

Ортаа салаага оожум, эп-найыралга ынак, каас-коя кыстар кедеринге ынак. Төрел аймактың салгалдан салгалче дамчыдып чоруур билзээн маңаа киир сугар, боттарының күзел-сорулгаларынга бүзүрээр, бодунуң шын чоруун шынзыдып шыдаар херээжен улус кедер.

Дөрткү салаага эки чүүлге бүзүрээр, бодун туттунуп билир, чараш, бүдүштүг аажы-чаңныг, аян-чорук чоруурунга ынак херээжен улус билзекти сугар.
Бичии салаага эп-найыралга ынак, ылчың-кыссыг, онзагай, берге аажы-чаңныг, адаанныг-хандыкшылдыг оюннар ойнаарынга ынактар кедер. А оң талакы холдуң улуг эргээнге удуртукчу, дидим, чүткүлдүг, идепкейлиг, шупту чүүлдүң төвүнге болурунга ынактар кедерлер.

Өскелерниң санал-оналын тооксавас, өскелерни айтып удуртуурунга ынактар, чуртталгага быжыг туруштуг кижилер болур. Айтыр-салаага каасталганы кедеринге ынактар дээрге бодамчалыг, бурунгаар көрүштүг, тиилелгеже, албан-дужаалче чүткүлдүг, ажылгыр, күзел-соруктуг кижилер кедип алыр. Кайы-даа холдуң ортаакы салаазынга билзек, чүстүк кедери эптиг.

Ортаа-мерген салаага тускай салым-чаяанныг, бүзүрелдиг, боттарының чаражын билир херээжен кижилер кедер. Бичии-мөөмейге билзек кедеринге ынактар дээрге тускай кижилер – хөгжүмчүлер, артистер, чурукчуларның салаазынга көрүп болур бис. Аңаа кеттинген билзек ээзинге чедиишкинни хаара тудар, акша доктаадыр деп санаттынар.


Билзекке хамаарыштыр чамдык ужурларны билзе чогуур, аргалыг болза, өске кижи билзээ кетпезе эки, ында кижиниң эки-багай энергиязы сиңген болур, өске кижиге салааже билзек кедирбезе эки, айда ийи-чаңгыс-даа болза, аштап арыглап турза чогуур. Тыва херээжен улус өлчей хээзин азы кежик хээзин сиилбээн, мөңгүнден билзекти кедип чорза, артык эвес.

Национал музейниң бурунгу түрк даш көжээлер дерээн булуңунда VI-VIII чүс чылдарга хамааржыр даш көжээниң солагай талакы холунуң улуг эргек салаазында билзек барын көрүп болур бис. Ынчаарга ол үеден-не бистиң девискээрге чурттап чораан эр хиндиктиглер билзек, чүстүктү кедип, эдилеп чораан, а ийиде, даш көжээниң салаазында билзээ ону үезинде тергиин ча адыкчызы чораанын база демдеглеп болур.