Национал болгаш чурт-шинчилел чогаалдарыныӊ килдизи «Бойдус чаяан сөс чок ыры» деп чуруктар делгелгезин кылганын А.С. Пушкин аттыг Национал библиотека дыңнаткан. Делгелгеде хөөмей дугайында бижиттинген номнар база Тываныӊ алдарлыг хөөмейжилериниӊ чуруктары салдынган.
Делгелгени бүгү делегейниӊ эртем төвү «Хөөмейниӊ» тургустунганындан бээр 30 чыл болган оюнга тураскааткан. Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ 1993 чылдыӊ январь 27-де № 31 дугаарлыг чарлыы-биле бүгү делегейниӊ «Хөөмей» деп аттыг эртем төвү кылдыр тургустунган.
Тɵптүӊ кол сорулгазы хөөмейни эртем-шинчилел талазы-биле өөренири. Оон ыӊай төп этнографияга, төөгүге хамаарышкан айтырыгларны база шинчилеп турар. Төптү 28 чыл дургузунда уран чүүл эртеминиӊ доктору З. К. Кыргыс удуртуп келген. 2021 чылдыӊ январь айда төптү бүгү делегейниӊ «Хөөмей» академиязы кылдыр эде адаан.
Хөөмей – төп Азия чоннарыныӊ аас чогаалыныӊ салгалдан салгалче дамчып келген кайгамчык эртинези.
Бистиӊ ада-өгбелеривис тайганыӊ, ховунуӊ, хемнерниӊ даажын, чурумалын кандыг-даа «сөс чокка» каракка көстүп кээр кылдыр каргыраа, хөөмей, сыгыды-биле илередиптер салым-чаяанныг. Ооӊ дугайында тыва тоолчургу чугааларда, тоолдарда бижип каан. Тыва чонну уран чүүлге, аас чогаалга ховар дээн талантылыг чон деп болур. Ынчангаш Тываныӊ салым-чаяанныг хөөмейжилери – хөөмейни бүгү делегейге алдаржыткан.
Делегейниӊ янзы-бүрү чоннары Тывага келгеш, хөөмейни сонуургап база өөренип ап турарлар. Оон ыӊай чылдыӊ-на янзы-бүрү фестивальдарны, мөөрейлерни, симпозиумнарны, чыыштарны Тываныӊ болгаш өске-даа чоннарныӊ эртемденнериниӊ киржилгези-биле эрттирип турарлар.
Амгы үеде ада-өгбелеривистиӊ чүс-чүс чылдарныӊ дургузунда салгалдан, салгалче дамчыдып берген ховар эртинези – хөөмей-сыгытты ам-даа алдаржыдып, сайзырадыры бистиӊ база бир кол сорулгавыс.
