Буян-Бадыргы дугайында

Моңгуш Буян-Бадыргы Барыын-Хемчик кожууннуң Аяңгаты сумузунга Моңгуш Номчула деп чылгычы араттың өг-бүлезинге 1892 чылдың апрель 25-те төрүттүнген.

Буян-Бадыргыны ооң ада-иези Даа кожууннуң нояны Хайдыпка азырандыга берипкенннер. Азырап алган оглу угаанныг, кадыг-шириин мөзү-шынарлыг кижи кылдыр бойдустан-на чаяаттынганын Хайдып ноян эскерип, ону бичиизинден-не моол, кыдат болгаш орус үжүк-бижикке өөредип, бодунуң ноян ызыгуурун салгаар кижи кылдыр кижизидип азырап өстүрген. Азыраан адазы Хайдып ноян 1907 чылда мөчүп каарга, Буян-Бадыргы эрге-чагырганы ызыгуур салгап, Даа кожууннуң нояны апарган.

Российжи революционер, Тываның хамаарышпас чоруунуң талалакчызы Иннокентий Сафьянов-биле ноян Буян-Бадыргы эп-найыралдыг чораан. Ниитилел-политиктиг болуушкуннарны угаап сайгарар, күрүне ажыл-чорудулгазының талазы-биле хөй чүүлдерни ноян Буян-Бадыргы Иннокентий Сафьяновтан билип алган.

Урянхай крайны Моолдуң хүрээлелинде кылдыр Совет Россия хүлээп көөр хире апарган шериг-политиктиг байдал тургустунуп, аңаа Тываның орус болгаш тыва чоннары таарзынмас апаарга, Ноян Буян-Бадыргы биле Иннокентий Сафьянов хамаарышпас тыва күрүнени тургузар талазы-биле ажылды организастап чорудуп, Бээзи биле Даа кожууннарның болгаш Урянхай крайның орус чурттакчы чоннарының төлээлериниң чыыжын Чадаанага 1921 чылдың июнь айда эрттирип, хамаарышпас тыва күрүнени тургузар дугайында шиитпирни хүлээп ап, кызыл партизаннарның салдары күштүг девискээр Таңды кожуунда Суг-Бажы деп черге (Атамановка суурга) бүгү Тываның кожууннарының төлээлериниң шуулганын 1921 чылдың ортаа үезинде чыып, Таңды Тыва Улус күрүнези тургустунганын чарлаар деп шиитпирлээн.

Иннокентий Сафьянов биле ноян Буян-Бадыргы хамаарышпас тыва күрүнениң Үндезин хоойлузунуң төлевилелин ажылдап кылгаш, Таңды Тыва Улус күрүне тургустунганын чарлаарын шуулганның киржикчилеринге саналдаан. Оларның саналдааны төлевилелди Таңды Тыва Улус күрүнениң Үндезин хоойлузу кылдыр улуг өскерилгелер чокка хүлээп алган.

Таңды Тыва Улус күрүнениң Чазааның даргазы, Тыва Арат Республиканың улустуң революстуг намының чиңгине секретары дээш өске-даа бедик албан-дужаалдарга Моңгуш Буян-Бадыргы ажылдап, тыва хамаарышпас күрүне тургустунуп быжыгарынга улуг үлүүн киирген.

ССРЭ-ге эртем-билигге өөренип, совет политиктиг үзел-бодалдарны угаан-медерелинге сиңирип алган аныяк кижилер Тыва Арат Республиканың удуртулгазынче кирген соонда Моңгуш Буян-Бадыргы дээш ноян ызыгуурлуг өске-даа удуртукчуларны ТАР-ның үстүкү күрүне органнарындан чоорту хөөглеп үндүрген.

Моңгуш Буян-Бадыргыны 1929 чылда тудуп хоругдааш, ону адып шиидер деп шиитпирни ТАР-ның улустуң революстуг намының үстүкү удуртулгазы 1932 чылдың март 22-де хүлээп алган.