Чеди-Хөл кожууннуң төп үлегер-майыктың ном саңының чурт-шинчилел килдизинде «Алдын кажык» деп тыва оюннар бөлгүмү ажылдап турарын ном саңы дыңнаткан.
Номчулга төвү уругларны болгаш ада-иелерни өгбелеристиң арттырып кааны онза-солун тыва оюннарын ойнап кээринче чалап турар. Чурт-шинчилел килдизинде «Кажыкка аът чарыжы», «Дөрт берге», «Шыдыраа», «Буга-шыдыраа», «Даалы», «Хорул», «Панчык», «Тыва пазл» деп столга ойнаар оюннар бар.
Улустуң чаагай үзел-бодалдары, аныяк салгалды кижизидериниң арга-мергежили уруглар чогаалында болгаш тыва оюннарда сиңниккен.
Шаандан тура бистиң өгбелеривис кышкы узун кежээлерде, дең чырыынга ойнап-хөглээри, боттарын чалгааратпас оюн-тоглаалары хөй турган. Аңаа аалдың улуг-биче кижилери шупту киржир турган. Ындыг болгаш салгалдар аразында харылзаа дыка быжыг.
Улуг улус ажы-толунге боттарының билири оюннарын болгаш, аас-чогаалдың чүзүн-бүрүн хевирлерин шуут дорт дамчыдып бээр чаагай чаңчылдыы онзагай турган.
Өгбелеривистиң бурун шагда бодап тыпканы, оларның амыдыралы-биле чарылбас холбаалыг оюннары чүс-чүс чылдарны дамчып эрткеш, барык-ла бистиң үевиске чедип келген. Чижээ, «Буга-шыдыраа» деп оюнда хөй-ле оолдар (ыттар) буганы кайы бир эптиг черге муңгаштаар сорулгалыг. Ол болза мырыңай эрте-бурунгуда чепсек чок кижилер аң-меңни аглап тургаш, үт-хоска дүжүрүп, өлүрүп ап турганын илереткени черле тодаргай. Азы ча дар, кара адар деп оюннарда аңныырның болгаш чаа-дайынның үлегер хевири илереттингени тайылбыр чокка-ла билдингир. Шала сөөлзүредир тывылган «кажык адар», «баг кагар» деп оюннарны аңныыр ажылынга тураскаатканын оюнда кирип турар «адар», «оък», «курттуг элик» дээн чергелиг сөстер херечилеп турар.
Оюн тывылгаш, арбан, сумунуң аалдарынга тарап нептерээш, бүгү-ниитиниң оюну апаар. Бүгү-ле оюннар ниитилел хөгжүлдези-биле үзүлбес харылзаалыг чүве болганда, олар ниитилел хөгжүлдезиниң өскерилгени-биле кады база өскерлип турар. Тывага хувискаал үелеринде чоннуң оюн-тоглаазы база-ла өскерлип, эрги оюннар кагдынып, чаа, ол үениң байдалынга таарышкан оюннар тыптып келгилээн.
Бурунгу кижилер боттарының кадык-чаагай, мал-маганының хүр чыд ашканы дээш, азы чаагай үнүш-дүжүт, кат-чимис, ай-бестиг болганы дээш, бот-боттарынга байыр чедиржип, чыглып алгаш шайлажып, аалдажып, төнмес-ьатпас чугаазын чугаалажып чорааннар. Сөөлзүредир ол чорук бүгү ниитиниң байырлалы болу берип, аңаа оюн-тоглааларны ойнап, ырлажып, самнап турганнар.
Оюннун кижиге ужур-дузазын санап четпес. Оюннарның хевирлери улустун назы-харының, ажыл-ижиниң аайы-биле ылгалып, нарыыдаар.
Тыва оюннарның ужур-дузазын өөренип көрээлиңер:
- оюнну кижи төрүттүнүп келгеш-ле ойнап эгелээр болгаш оюн кижини бүгү назынының иштинде үдеп кээр;
- оюн бичии уругларның дыл-домак, чугаазын, логиктиг болгаш овур-хевирлиг угаан-чараш чүүлге өөредир;
- оюн кижини, ылаңгыя, өзүп олурар аныяк өкеннерни күш-ажылга кижизидер;
- оюн ажы-төлдү эп-найыралга өөредир болгаш тиилеп база төлептиг уттуруп билиринге өөредир;
- оюннарны чүгле уруглар ойнаар эвес, а ону улуг-даа, аныяк-даа кижилер ойнаар.
