2022 чылдың ноябрь 12-де Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Хайыракан ортумак школазының 90 чылдаан байырлалы школаның коридорунга шугум чыскаалы-биле эгелээн. 1967 чылда Октябрьның cоциалистиг революциязының 50 чылдаанында Тыва областың партия комитединиң болгаш Профэвилелдер чѳвүлелиниң Хайыракан 8 чыл школазынга мѳңгеде эдилээр кылдыр шаңнап тывыскан Кызыл Тугунга ёзулал, мѳгейиг-биле аңгы-аңгы чылдарның доозукчулары школаның директорунга рапорттарны бергеннер.
1932 чылда Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Хайыраканга эге-чада школазының таваа салдынып эгелээн. Школа тударының эгелекчилери- суму даргазы Ооржак Күдер, Монгуш Дамба-Сүрүң, Хомушку Даваа-Самбуу, Кара-Сал Идам-Сүрүң олар. Баштайгы директору Ондар Шуртумай ооң соонда Монгуш Дамба-Сүрүң, башкылар кылдыр Даваа-Самбуу биле Идам-Сүрүң олар ажылдап турганнар.
1936 -1938 чылдарда дѳрт класс ѳѳренир эге школаны туткан. Школа тудар чудукту сумунуң ѳреге бүрүзүнге онаап каан. Чудукту Адар-Тѳштен кезип, сѳѳртүп эккелгеш, суму даргазынга хүлээдип турганнар. Школа-биле кады столовая, оон дазылганы туткан. Тудугну кылырынга сумунуң эр хиндиктиг улузу шупту киришкен.
Тыва Республиканың Ѳѳредилге сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Ирина Биче-оолдуң адындан яамыда ниити ѳѳредилге килдизиниң специализи Урана Допул байыр чедириишкинин номчааш, хүндүлел бижиктер болгаш ѳѳрүп четтириишкин илередиглерин хоочун болгаш хүндүлүг дыштанылгада башкыларга тывыскан.Тыва чазактың болгаш Өөредилге яамызының мурнундан белек кылдыр школага ѳѳреникчилер сѳѳртүрүнге ажыглаар чаа автобустуң алыр сертификадын берген.
90 чыл бурунгаар бо хүннү ѳттүр кѳрүп, Хайыраканның чонунуң ажы-тѳлү эртем-билиглиг, үениң маңы-биле бурунгаар депшилгелиг, бүгү талазы-биле сайзыраңгай кижилер болзун дээш, бичии чаштан кижи болуп хевирлеттинериниң уязы болур школаны тудуп бергенинге, бистер- ада-өгбелеривистиң амгы салгалдары, Хайыракан ортумак школазының башкылар коллективи, ѳѳреникчилери, оларның чырык адынга мѳгейип, чылыы-биле сактып чоруур ужурлуг-даа бис.
Тѳѳгүнү кижилер кылып, ниитилелдиң сайзыралы кижиниң чогаадыкчы чоруундан хамааржыр болганда, мен маңаа школаны удуртуп чораан директорларга доктаап кѳрейн. Бо чүүлдү "Хайыракан: Тѳрээн суурум кижилери" деп номумда киирген мен. Эге школа турда Ландык Александр Сандыкович ажылдап турган. Ам бо хүнде 70 ажыг харлыг суурнуң чурттакчыларының караанда ооң овур-хевири таңмалаттынып артып калган. Ам-даа бирги башкывыс деп чылыы-биле олар сактып чоруурлар.
Демьян Опаевич Саңгы-Бадыраа 7 чыл школазынче шилчиириниң үе-чадазынга турганда удуртукчу. Ооң тыва дыл, чогаал кичээлдерин эрттирип турганын 70-80 хар үезинде Хайыраканның чурттакчылары чоргаарал-биле сактып чугаалажырлар. 8 чыл школазын ажыдарынга, эге школа тудуунга улаштыр немелде класстарны тударынга үлүг-хуузун киирген Сорулга Чамыяновичини бо суурнуң 50 харлыг, кырган-ава, кырган-ача апаргылаан чурттакчылары чылыы-биле сактып чоруурлар. Ол үеде онаалга күүсетпес ѳѳреникчи чок турган. Школаның ишти-дашты арыг-силиг, класс бүрүзүн янзы-бүрү ѳрээл чечектери каастаан, чапсар үезинде уруглар, оолдарны кѳѳрге, номчуттунган, шүлүк, сан эртеминде таблицаны шээжилээн, чон аразынга бодун шын ап чоруурунуң чурумунга дээш ѳске-даа билиглерниң чажыттарынга маңаа ѳѳренип алганнар.
Сорулга Чамыянович Куулар школаны директорлап турда, бир-ле дугаар белеткел "а" класстың ѳѳреникчизи бирги улдуңга дѳрт, беш демдектерлиг болганым дээш Николай Носовтуң "Фантазерлар" деп ному болгаш ѳңнүг карандаштар-биле шаңнаттым. Ѳѳнүң ишти Лидия Владимировна Новикова 5-тен, 7-ги класстарга бистиң класстың, школаның ѳске-даа ѳѳреникчилерин башкылааш, орус дылдың, чогаалдың эртемнерин ѳѳреткен, а 1-ден 4-кү класска чедир Кара-кыс Кууларовна Доржу, 8 "а" класстың удуртукчу башкызы кылдыр Луиза Балчыевна Дамбарның ажылдаанын утпаан бис. Хайыракан 8 чыл школазының 1980 чылда доозукчуларындан эмчи, башкы, бухгалтер, чолаачы, садыгжы, өртчү, адвокат болгаш ѳске-даа мергежилдиг кижилер үнген. Журналист мергежилдиглер безин үш кижи. Оларның ийизиниң аттарын чоргаарал-биле адаксадым. "Мотиватор" сеткүүлдүң кол редактору Инна Мамбый-ооловна Дамба-Хуурак, "Башкы" журналдың кол редактору чораан Роман Калдар-оолович Куулар (аравыста амгы үеде чок) олар-биле ѳѳредилге, эртем, кѳдээ ажыл-агыйның, үлетпүрнүң, спорттуң, уран чүүлдүң болгаш ѳске-даа адырның ажыл-ишчилериниң дугайында онзагай тѳѳгүлүг материалдарны чыып, массалыг информация чепсектеринге бижип чырыдып чордувус-таа, ол ажылывыс уламчылап-таа чор бис.
Россия Федерациязының школаларының алдарлыг башкылары Лидия Владимировна Новикова, Майнак-Кара Коңзаевна Монгуш, Бады-Доржу Сотпаевна Сат, Тыва Республиканың улустуң башкызы Кимаа Биче-ооловна Март-оол, Галина Алдын-ооловна Монгуш, Торлушпан Калзановна Сат олар. "Улус ѳѳредилгезиниң тергиини" аттың эдилекчилери Чечекмаа Сотпаевна Монгуш 50 чыл иштинде тыва дыл, чогаал, тѳѳгү башкылап, 10 ажыг чылдарда директорнуң ѳѳредилге талазы-биле оралакчызы болуп, директорлап, ам-даа бистиң аравыста арга-сүмезин берип, ажылдап чоруурунга чоргаарланып чоруур бис. Сүгдүр Нордуповна Ондар, Валентина Дѳмүр-ооловна Монгуш, Валентина Тыртый-ооловна Кара-Сал, Россияның ниити ѳѳредилгезиниң алдарлыг башкылары Вера Кечил-ооловна Монгуш, Алефтина Сандан-ооловна Сат, Надежда Ак-Саловна Сат, Чойгана Сергеевна Дигик, Мая Михайловна Ондар, Любовь Дакар-ооловна Күжүгет, Болат Байлакович Донгак, Аяна Павловна Донгак, Чодураа Ким-ооловна Ховалыг, Урана Хеймер-ооловна Ховалыг, Аржаана Ай-Хѳѳевна Сат, Доржукай Базыр-оолович Долаанны хамаарыштырар.
Дыка үр чылдарда ажылдап чораан Сорулга Чамыянович Куулар, Зоя Сундуевна Куулар, Зоя Маадыевна Монгуш, Ульяна Григорьевна Хаптыр-оол, Татьяна Тоорукпаевна Монгуш, Нина Уйнукпановна Монгуш, Шыңгыр Дамба-Доржуевич Сат, Валентина Орбасатовна Донгак, Сергей Дупчунович Ооржак, Галина Ооржаковна Биче-оол, Чучуң Ырышовна Монгуш, Дадар-оол Ламажапович Монгуш, Кара-кыс Кууларовна Доржу, Орус-оол Хүрең-оолович Ховалыг, Валентина Анан-ооловна Ооржак, Раиса Шуртумаевна Ландык, Александр Доржуевич Кара-Сал болгаш ѳскелерниң-даа аттарын сактып, чоргааралды сеткил-сагышка оттурары, тѳѳгүге, аныяктарга үлегер-чижек боор деп бодаар мен.
1983 чылдан эгелээш ортумак школа болу бергенде, бистиң Хайыракан ортумак школазын мѳңгүн медаль-биле Аэлита Коош-ооловна Хаплак, Любовь Байыр-ооловна, Орлан Дадар-оолович, Марта Каадыровна Монгуштар, Маргарита Маадыровна Сат, Долаана Андреевна Сарыглар, Аида Александровна Сат, Туяна Мергеновна Сат, Чаяна Сергеевна Монгуш доосканнар.
Тозан чылдаан Хайыракан школазының байырлалының культура-массалыг хемчеглерин чаа тѳлевилел ёзугаар туттунган Ольга Чүдүймааевна Донгак аттыг культура бажыңынга эрттирген. Чѳѳн-Хемчик кожууннуң чагырга даргазы Алексей Чанзанович Тюлюш школаның математика башкызы Дарыяа Макаровна Ондарга, англи дыл башкызы Чейнеш Амуровна Ооржакка, школаның комплекстиг хандырылгазының талазы-биле ажылдап чоруур Долаана Дыыкыевна Сатка, 23 чыл ажылдаан Лидия Дондуковна Монгушка, Чечек Кара-Саловна Монгушка, Алина Кимовна Монгушка, хѳгжүм кичээлдериниң башкызы Сэмбэ Нарантунгалагка, технология башкызы Вивиана Сергеевна Монгушка, химия болгаш биология башкызы Чойгана Сергеевна Дулушке, эге классстар ѳѳреникчилериниң башкызы Айрана Эресовна Кара-Салга, школада ажылдап турар ажылдакчылар Александр Сарыг-оолович Ховалыгга, Эрес Сатович Чачыр-оолга, Айра Тарасовна Монгушка хүндүлел бижиктер, ѳѳрүп четттиришкинниң илередиг бижиктерин суй-белектер-биле катай тывыскан.
Тыва Республиканың Улустуң башкызы, педагогика эртемнериниң кандидады, Тываның дыл литература болгаш тѳѳгүнүң эртем-шинчилел институдунуң эртем ажылдакчызы (амгы үеде Тываның гумантарлыг болгаш социал экономиктиг эртем-шинчилел институду) тыва дыл талазы-биле шинчилел ажылдарының автору Киима Биче-ооловна Март-оолдуң адын Хайыракан ортумак школазынга тывыскан. Улуг башкының оглу Вячеслав Донгакович Март-оол авазының шинчилел ажылдарының, ада-иезиниң дугайында делгереңгей тайылбырны чоруткаш, школага белек кылдыр эртем-шинчилел талазы-биле чаа номнарны школа библиотеказынга белек кылдыр дамчыткан.
Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутады, эртемден Сергей Октяевич Ондар сѳс алгаш,
Дээди Хуралдың даргазы Каң-оол Тимурович Давааның школавыстың удуртулгазынга, коллективинге байыр чедириишкинин номчааш, коллективке, хоочун, аныяк-даа башкыларга шаңналдарны тывыскан.
Вячеслав Монгуш
Авторнуң чуруктары
