Чаа-Хөлдүң амданныг далганы

Чаа-Хөл кожуунда тараажы Аяс Бавуу ажыл-агыйын чедиишкинниг уштап-баштап турар. Апрель эгезинде Чаа-Хөл сумузунда тараачын-арат ажыл-агыйы дээрбени эптеп тургузарын дооскаш, шенеп ажылдаткаш, тарааны дээрбедеп, баштайгы далганын бүдүрүп үндүрген. Ооң артынчызындан мал чеми бүдүрер байдал ажыл-агыйда тургустунган. Ында тус черниң дөрт чурттакчызы ажылдап турар.

Ажыл-агыйның бүдүрүп үндүрүп эгелээн далганының сертификация талазы-биле ажыл чоруттунган. Олар далганын сумуда садыгларда садып эгелээн. Ол ышкаш хлеб быжырар черже база чедирип турар. Чаа-хөлчүлер боттуң далганындан быжырган хлевиниң амданы дыка эки болганын демдеглеп турарлар.

Эрткен чылдың октябрь айдан тура ангар хевирлиг тараа шыгжаар черниң тудуу эгелээн турган. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы дээрбе дериг-херекселин садарынга база тараа шыгжамырынга он сес сая рубльди республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезининиң амы-хууда программазындан акшаландырган турган.

Дериг-херекселдиң бүдүрүкчүлүү база бедик. Дээрбениң ажылын улам шуудадып, боттарының тарып өстүрген тараазындан тус черниң эки шынарлыг далганын хөйү-биле бүдүрүп үндүрерин тараажы планнап турар.

– Дээрбевисте кызыл-тастан далганны дээрбедээп эгеледивис. Далганны кожууннуң садыгларынче болгаш хлеб быжырар черже чедирип тур бис. Өртек-үнези чогумчалыг, килде 30 рубль, шоодайда 1500 рубль. Амдыызында хүнде үш тонна далганы дээрбедеп үндүрүп тур бис.

«Мельник 700 Эксперт » деп дээрбе дериг-херекселиниң өртек-үнезини алды сая ийи чүс рубль. Ам ооң өртээ элээн өскен болду – деп, Аяс Бавуу ажыл-ижин таныштырды.

Тараажы-арат ажыл-агыйының баштыңы тудуг ажылдары октябрь айдан эгелээнин дыңнаткан. Чылып кээрге, оран-саваны чылыглап, чылыдылга системазы киирер ажыл уламчылаар. Ол ышкаш ажылдакчыларга таарымчалыг байдалды тургузуп, өрээлди аңгылаары база көрдүнген. Ажыл-агыйында он кижи доктаамал ажылдап турар. Сезон ажылдарының үезинде чаңгыс чер-чурттугларын акша-төгерик ажылдап алыры-биле эвилелдеп турар.

– Тараа ажаалдазының чымыштыг үезинде ажылдакчыларның саны чээрби кижиден эвээжевейн баар. Ол ынчан дүн-хүн чокка ажылдап кириптер бис. Аар техника мунар чолаачылар солчур апаар. Бисте үш трактор, ийи комбайн бар. Шөлдер улгадырга, техника талазы-биле айтырыг бегедей бээр. Ынчангаш кожууннуң хуу араттарындан техниканы немей хөлезилээр апаар.

Чазактың даалгазы езугаар республиканың аъш-чем талазы-биле айыыл чок чоруун хандырарынга үлүүм киирип, ыраккы кожууннар Мөнгүн-Тайга, Бай-Тайга кожууннарынче бүдүрген далганывысты чорудуп эгелээр бис. Ол ышкаш 30, 40, 50 кил шоодайлаан мал чеми база бар. Амгы чаа ангар хевирлиг тараа шыгжамының узуну 57 метр, дооразы 18 метр – деп, Аяс Бавуу немеди.

Араттың тарылга черлериниң шөлү ийи муң хире гектар четкен. Ында хөй чылдың сигенин, сула, арбай, кызыл-тас, чиңге-тарааны тарып турар. Эрткен чылгы дүжүттен ниитизи-биле чеден тонна сула, дөртен тонна арбай, үжен хире тонна кызыл-тас арткан. Аяс Бавуу чоорту бүдүрген көдээ ажыл-агый продукциязын Кызылга садып-сайгарар бодалдыг.

– Көдээ ажыл-агый яамызының күрүне программаларынга киришкен, күчүлүг машина-техниканы боттарывыс база акша-хөреңгивисти киириштирип тургаш садып алыр аргалыг болдувус. Көдээ ишчилерни деткип турар күрүне программалынга өөрүвес аргажок, ынчангаш чер болгаш мал ажылдыгларны аңаа киржиринче кыйгырар-дыр мен.

Ажыл-иживис «Эгелеп чоруур арат» деп программадан эгелээш, улаштыр сайзырап чоруй барганывыс ол. Ол ынчан кыштаг тудуп алгаш, бода болгаш шээр мал азырап эгелээн бис. Ам мырыңар далган бүдүрүп турар апардывыс. Тараа тарып эгелээш, хаваннар база тудуп эгеледивис. Бо хире мал чеми барда, чүге хаван азырап болбазыл деп айтырыг ала-чайгаар-ла тургуступ келген – деп, тараажы чугаалап турар.

Тываның Чазааның болгаш ның деткимчези-биле “Көдээ ажыл-агыйның бүдүрүлге кооперативтериниң материал-техниктиг баазазын чаартыры” деп федералдыг программа езугаар арат ажыл-агыйлыг арат “МТЗ-82” маркалыг тракторну, хөрзүн болбаазырадыр күчүлүг техниканы ол ышкаш үрезин чаштырар машинаны, тракторга кожуп алгаш сиген кезер техниканы алган.

Эрткен чылын сайгарлыкчы арат кожавыста Моолче 300 тонна суланы үндүр саткан. Даштыкы күрүнеже чорудар тараа аймаа хыналданы албан Абаканга эртерин ол чугулалап демдеглээн. Черле ынчаш шупту тараа культуралары күрүне негелдеринге дүгжүп турар ужурлуг, ынчангаш Кызылда көдээ ажыл-агый төвүнге хыналданы эртер. Ында далганның, кызыл-тастың, арбайның, суланы тургузуун болгаш шынарын хынап турар.

Эрткен чылын көдээ ишчи Тываның Экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр яамызының чарлааны «Чылдың эң дээре сайгарлыкчызы-2021» бизнес-хемчегге киришкен. Ол ат дээш биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чоруктуң 90 субъектизи маргылдаалажып турган. Аяс Бавуу – 2021 чылдың эң дээре сайгарлыкчызы деп санаткан.