Чаа ном: «Коңгулуур ыры»

Бөгүн А.С.Пушкин аттыг национал ном саңының чурт-шинчилел килдизинге Тываның ховар салым-чаяанныг кызы, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы, ат-сураглыг чогаалчы, журналисти Артык Ховалыгның Москвага чоокта чаа парладып үндүрген «Коңгулуур ыры» деп номунуң таныштырылгазы болган.

Хүндүлүг аалчы – Москвадан төрээн черинде чедип келген чогаалчы-биле кызылчылар – Тываның чогаалчылары, журналистери болгаш Артык Хөм-Отуковнаның чогаадыкчы салым-чаяанының мөгейикчилери ужурашкан.

Чалаттырган аалчыларның аразында кымнарны чок дээр: Тываның Улустуң чогаалчылары Кара-Күске Чооду, Николай Куулар, Шаңгыр-оол Монгуш, ады алгаан чогаалчылар Сайлыкмаак Комбу, Мария Күжүгет, партия-совет болгаш хөй-ниити ажылдарының удуртур-баштаар эрге-дужаалдарынга ажылдап чорааннар Людмила Эрдыниева, Мария Наксыл болгаш өскелер-даа солун сактыышкыннарны кылып, чогаалчыга чылыг-чымчак сөстерни сөглеп, чаагай күзээшкиннерни салган.

Сөс алган кижи бүрүзү Артык Хөм-Отуковнаның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын бедии-биле үнелеп, ооң кайгамчык тура-соруктуун, дидим-чоргаарын, чон-биле ажылдап билирин онзалап демдеглээннер. Ылаңгыя чогаадыкчы аныяк-өскенни деткиир талазы-биле ооң кичээнгейлиг болгаш сагыш-човангырын магадап демдеглээннер. Шынап-ла, Тываның херээжен чонунуң хей-аъдын бедидер улуг үүле Артык Ховалыгга таварышкан. Ол бедик харыысалгалыг ажылды чогаалчы төлептии-биле күүсеткенин ужуражылгада киржип келген ооң хөй салгакчылары бадыткаап турар.

Ат-сураглыг чогаалчы Кызылдың педагогика институдунуң филология факультединге өөренип турар үезинде-ле, ол келир үениң чогаалчызы-дыр дээрзи илереп келген. А баштайгы шүлүктериниң чыындызы «Чалгын» чырык көрген соонда, аныяк шүлүкчүнүң номчукчулары, мөгейикчилери эңдерилген. Ол дугайында база чыылганнар онзалап демдеглевишаан, кижи бүрүзү бодунуң чогаадыкчы өзүлдезинге Артык Хөм-Отуковна кайы хире салдарлыг болганын өөрүшкү-биле үлежип чугаалаан.

Артык Ховалыг журналисчи ажыл-ижин «Тываның аныяктары» солундан эгелээш, арга-дуржулгазын «Шын» солунга улам байлакшыткан. Эгелекчи, сагынгыр-тывынгыр чоруу-биле «Эне сөзү» солунну болгаш «Кадын» сеткүүлдү тургузуп, хөй чылдарның тургузунда тыва парлалганың мурнуку одуруунга чоруп келген.

Чедиишкиннерге доктааш кынмас, улам бурунгаарлап чаңчыккан журналист чылдар өттүр янзы-бүрү чогаадыкчы мөөрейлерни организастап келген. Ол ажыл-херектер ылаңгыя өг-бүле болгаш ие-чаш айтырыгларының талазы-биле кайгакмчык үре-түңнелдиг болганы чугаажок. Солунчу ажыл-чорудулгазындан аңгыда хөй-ниити ажылдарын Артык Хөм-Отуковна төлептии-биле күүседип чаңчыккан.

Тываның Журналистер эвилелинипң даргазы турган үезинде эгелеп кааны чогаадыкчы мөөрейлери ынчангы дег сураглыг эвес-даа бол, бөгүн-даа уламчылап турары өөрүнчүг. Бо бүгүнү чыылганнар сактып, түңнеп чугаалашкаш, төрээн Тывазынче тос чыл болгаш эвес, а удаа-дараа кээп турар күзелин илередип, ооң чаа-чаа чогаалдары немежип-ле турар болзун деп йөрээлди салганнар.

Журналист башкыларывыс өөрүүрү кай…

Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, хоочун журналист Светлана Балчыр чогаалчы эжиниң дугайында сактыышкыннары-биле үлешкен.

– Пушкин аттыг ном саңынга Артык Ховалыг-биле ужуражылгаже сагыш-сеткил хөлзеп четтим. Ындыг болбас арга чок. Кайывыс-даа «Шын» солунга өзүп-быжып, тулган дээн журналистер – Тываның парлалга төөгүзүнче аттары алдын үжүктер-биле киир бижиттинген солунчулар аразынга ажылдап чордувус. Сактыышкыннар ала-чайгаар хөрек-чүректи долуп келир-дир.

«Шынчылар» дүштеки чемде бажыңнарынче чаныптар. Бис иелээ редакцияга артып, хырнывыс борастап шайлап алгаш, хөөрежип, сагыш-бодалдарывыс үлежир турдувус. Артык «Шынга» кээрге-ле, ону улуг журналистер хүндүткел-биле уткуп-хүлээп алган чүве ийин. Чүге дизе аныяк шүлүкчү кысты олар номчаан, эки билир апарган турган. Ынчангаш удаткан чок ооң ажылдары «Кызыл самбыраже» кирип эгелээн чүве.

Неделя санында редакцияның бир ажылдакчызы политкичээл эрттирер чурум турган. Аңаа белеткенип аажок-ла дүвүрээр бис. Ол-даа канчаар солунга частырыг эрттирбес дээш дежурныйлаар үлүүвүстен дендии коргар бис. Солунга ат салып парлалгаже чорудупкан соонда, кижи хондур сагышсыраар, «А богда, частырыг-даа эрте берген боор ийне» деп.

Даартазында планерка-хуралга дежурный илеткээр. Ол-бо материалда ындыг-мындыг частырыгны эткен, азы кызырган дугайында. Кымның бижээн чүүлү эки, кымныы шоолуг эвес азы частырыглыг болганын ыяап илеткээр. Аныяк солунчуларга бистерге ол дыка-ла берге онаалга турган. Оон аңгыда чүүл бижип, интервью кылып алгаш, солунга үнген соонда, аңаа улуг журналистер чүү деп үнелел бээрин мырыңай хилинчектенип манаар сен. Бо-ла бүгүнү канчап эртип алырын сүмележип шаг боор бис.

Артык Хөм-Отуковна «Эне сөзү» солунну ажыдып алган соонда, Барыын-Хемчикке чеди чыл ажылдааш, катап Кызылга келгенимде, ол мени коллективинге хүлээп алган. Ынчан солунну сайгарып турган шүгүмчүлелдиг летучкаларывыс (хуралдарывыс) «Шынга» турганывыста дег, дыка-ла шыңгыы эртер турду. Редакторувус А.Ховалыгның удуртукчу салым-чаяанын ынчан көрүп, ылап бүзүрээн мен. Ажылдакчыларындан негеп-даа билир, оларның хостуг үезин-даа шын организастап, ажылче хей-аът киирип билир кижи. Чедер хөл, «Тайга» станциязынче агаарлаашкыннарывыс мынчага дээр уттундурбаан, фото-чуруктарывыс херечилер болуп арткан.

Редакторумнуң берген онаалгаларын төлептии-биле күүседип, ооң оралакчызы хүлээлгемни күүседип турдум. А журналисчи мөөрейлерге аттарывыс бо-ла үнүп, тиилекчи диртип мактадып-даа келдивис.

Бөгүн Артык Хөм-Отуковнаны, уруу Даринаны база уйнуу Мираславамария көргеш, авашкыларга өөрүп ханмадым. Дарина бичиизинде-ле солун-сеткүүлге чуруктары парлаттынып эгелээнин сактып ор мен. Ам Москваның Чазаанда килдис эргелекчилеп ажылдап турарынга канчап чоргаарланмас боор.

Артык Ховалыгның бөгүнгү чогаадыкчы чүгүн көрген болза, хоочун солунчулар – бистиң башкыларывыс өөрүп ханмас турган болур ийин.
Ак орукту, кадыкшылды, ажы-төлүңерге аас-кежикти күзедим, Артык Хөм-Отуковна.

Чогаалчының шүлүктерин немец, украин, орус, алтай дылдарже очулдурган, «Советская литература», «Юность», «Дружба народов», «Студенческий меридиан», «Жовтень» сеткүүлдерге парлаан, Бүгү-эвилелдиң «Юность» радиосеткүүлге дамчыткан.