Шаг төөгүден алыр болза, Тываның тос кожууннарының аразындан Чөөн-Хемчикти күрүне баштыңчылары, чүгүрүк аъттар ээлери, мөгелер дээш-ле кандыг-даа эртем-мергежилдиг улустуң чуртту деп болур.
Оларның аразынче Бүгү Тывада ады билдингир шыдыраачылар база кирип турар. Оларга Иймеден республика чергелиг алдар аттыг хоочун шыдыраачылар Максим Дакпай, Өнер-оол Бегзи, Хамааты-оол Монгуш, Шаалый Монгуш, Меңниг-оол Сат хамааржырлар.
Совет үеде Максим Монгуш биле Өнер-оол Бегзи Тываның чыынды командазының адын камгалап, соңгаар Эвилел чергелиг маргылдааларга киржип чорааннар.
Адының бажы эрте хоя берген чаңгыс чер-чурттуглары Максим Монгуш биле Өнер-оол Бегзиниң чырык адынга тураскааткан, ийи шээр мал шаңналдыг республика чергелиг шыдыраа маргылдаазын 1992 чылдың декабрь айда иймежилер ынчангы чагырга даргазы Радион Ондарның удуртулгазы болгаш идепкейи-биле эрттиргеннер.
Аңаа Кызылдан Тываның 4 дакпыр чемпиону, ол ийи шээр малдың кайы бирээзин черле чаалап алыр деп бодааш, чеде бергени шын.
Кады чораан эжинге: «Ажырбас, мен сеңээ бир бутту бээр мен» деп чораан 4 дакпыр чемпионну Чөөн-Хемчиктиң шыдыраачылары 4 кижи ойнаар финал оюннарже безин киирбейн барганы Тываның шыдыраа төөгүзүнде артып каан.
Авазынга алгы кылдыр эттеп алыры-биле кежин база эккээрин аазаан шыдыраага спорт мастеринге кандидатты Чадаанадан чолаачы Болат-оол Саая биле аныяк эмчи Орлан Сарыглар ийилээ кынчыктырбайн уткаш, бирги бөлүктен финалче ону киирбейн, боттары үнүп келгеннер. Өске бөлүктен ам чүгле Тывада эвес, а бүгү Россияда ады билдингир апарган шыдыраага тренер-башкы Сергей Түлүш биле ынчан Тываның шыдыраа федерациязының даргазынга чаа соңгуткан Мерген Анай-оол шээр мал шаңналдыг финалче үнүп келген турганнар.
Түңнелинде бирги-ийиги черлерни Орлан Сарыглар биле Болат-оол Саая үлежип алгаш, 2 шыырак дээн ирттерни УАЗ-таблетка машинага чүдүрүпкеш Чадаанаже чана бергеннер. Кызылдан баткан Мерген Анай-оол 3 дугаарлап кааш, эжиниң аазаан будунга-даа четпээн, хүндүлүг бижик, өртектиг белектиг чанып келген…
Красноярскиниң эмчи училищезин дооскаш 1990 чылдан эгелеп Чадаананың төп эмнелгезиниң поликлиниказынга массажист болуп ажылдап эгелээн аныяк эмчи Орлан Сарыглар Иймеге Максим Монгуштуң болгаш Өнер-оол Бегзиниң чырык адынга тураскааткан шыдыраа маргылдаазынга чемпионнап кааны-ооң баштайгы улуг чедиишкиннериниң бирээзи болган.
Ам бо хүннерде Орлан Сарыглар ол-ла ажылында 32 чыл болган, дээди категорияның массажизи эмчи болуп ажылдавышаан хевээр.
Шыдыраазын база олчаан кагбаан: ол үе дургузунда республиканың 3 дакпыр, Наадымның база 3 дакпыр чемпиону болган. Кожуун чергелиг маргылдаларга болгаш Тываның эмчилериниң аразынга ооң каш катап чемпионнаанын санаар болза, ооң хөйүнден кижи будалы бээр.
Школачы чорааш-ла «Ак-терге» маргылдаазынга кожуун, республика деңнелинге ооң эки ойнап чорааны, бүгү Тывага алды катап дээди шаңналды алырынга дөгүм болган.
Орлан Сарыгларның каш дакпыр республика болгаш Наадым чемпиону болурунга ооң адазы Владимир Базыр-ооловичиниң болгаш кожууннуң хоочун шыдыраачылары – Максим Дакпайның, Докун Ондарның,Самбуу Монгуштуң, Даңзылаар Монгуштуң, Дамбуу Лүндүптүң, Лайсат Артынаның, Конзаң-оол Ондарның, Седи-Базыр Ондарның, Кертик-оол Монгуштуң, Санчай-оол Ооржактың, Алдын-оол Ховалыгның, Игорь Монгуштуң, Сергей Шагжының, Сергей Монгуштуң киирген үлүү улуг болур. Ол ышкаш Хөндергейден Александр Монгуш биле Аңгыр-оол Сатты, Шемиден Кызыл-оол Лүндүптү, Олег Кара-Салды, Теве-Хаядан Михаил Ооржакты, Сергей Ховалыгны, Дайын-оол Дуганчыны, Хайыракандан Николай Монгушту, Чадаанадан Калдар-оол биле Дадар-оол Монгуштарны, Болат-оол Сааяны, Ким Түлүштү база Оолак Байырны «Мени шыдыраага өөреткен, бедик чадаже үнер идиг берген кырган-ачаларым, акыларым» деп Орлан Владимировичиниң сактып чорууру кончуг шын. Чүге дээрге, чүү-даа чүве уктуг-дөстүг болур
«Үстүнде ады кирген хоочун шыдыраачылар-биле кады ойнап чорааным, чуртталгамның база бир аас-кежии!» деп шыдыраачы эмчи Орлан Сарыглар санап чоруур.
Ам бо хүннерде кады ойнап чоруур эштери Мөңгүн-оол Кууларны, Анатолий Чанзанны, Артур база Шириин Монгуштарны, Григорий Ооржакты, Сергей биле Дарый-оол Кууларларны, Аян-оол Дүлүштү, Алдын-оол Сундуйну, Доржу Кара-Салды шыдыраачы эмчи Чөөн-Хемчикти шыдыраа талазы-биле республикада сайзыраан кожуун деп атка чедирген деп үнелээни черле шын. Оларның соондан, Чөөн-Хемчиктиң шыдыраачыларының 3-кү салгалы-Ужар Монгуш, Арат Ондар, Айвенго Ооржак, Адыг-оол Метке кожуунуң адын республика деңнелинде бедик камгалап чоруурлар.
Шыдыраага республиканың болгаш Тываның Наадымының 3-3 дакпыр чемпиону, шыдыраачы-эмчи Орлан Владимирович Сарыглар июль 6-да 55 харлаар. Ол 3 ажы-төлдүг, чонунуң аразынга хүндүткелдиг ажылдап, чурттап чоруур. Ооң 30 ажыг чыл иштинде, шыдыраадан аңгыда шаңнаткан кожуун, хоорай, республика чергелиг хүндүлүг бижиктери база хөй.
Юбилейлиг төрүттүнген хүнүнүң бүдүүзүнде Орлан Влаимировичиниң шыдыраага кады ойнап чораан өгбелерин, эш-өөрүн, дуңмаларын дөгерезин адап-сурап, сактып орары ооң биче сеткилдиин, чончу чоруун херечилеп турар.
Шыдыраага назы-хар турбазын барымдаалааш, Чөөн-Хемчиктиң ховар, төлептиг оолдарының бирээзи Орлан Сарыглар республикага болгаш Наадымга 3-3 дакпыр чемпион болган аттарынга немей 4-4, оон улаштыр 5-5 дакпыр деп аттар немээр соруктуг болуп турар.
Мерген КЫРГЫС
#Чөөн_хемчиккожуун #Чадаана #Спорт #Шыдыраа #ТМГМедээлер #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тывамедиагрупп #Тува #Tuva #TMG #TMGNEWS #Tuvanews
