Херектерни көрбүшаан, хөй-ниити ажылдарынга киржип…
Улуг-Хемниң Улус судунуң аныяк шииткекчизи Оскал-оол Салчак үнүүшкүннүг хуралдарны эрттирер дээш, «Урал» мотоциклге судтуң бүгү составы-биле сумуларны эргий кезип, ажылдап турган. Транспортту ол боду башкарар. Кышкы үеде каразыдып турар кижилер-биле таңныыл бөлүүнүң автомашиназынга кады чоруп каар. Шииткекчи мал сүрген оорларны тудар дээш, тайганың тайгазынга кедегге база киржи бээр.
Хостуг үе белен турбас
Партияның даалгазы-биле албан черлериниң коллективтерин часкы хову ажылдары, тарылга, оттулар ыяш, мал чеми белеткээр ажылдарже хаара тудуп турган.
Суд ажылындан аңгыда, хөй-ниити ажылдарынга (дүжүт ажаалдазы, комбайн башкарыкчыларынга чылдың дөрт эргилдезинде дузалажыр, чер аңдарар, тараа-быдаа тарыыр, мал оолдаашкыны, хой кыргылдазы, сиген кезилдези) идепкейлиг киржип, планны күүседир ужурлуг.
Совхозтар-биле дугуржуп алгаш, будук-бүрү (хадың бүрүзүн хураганнар, анайлар хөлчок чиир), шиви будуун белеткээр. Ол үеде совхозтарның күчүлүг, ыяш болбаазырадыр техниказы четчир. Сиген-ширбиил үезинде совхозтуң шөлдеринде кандыг-даа организацияларның коллективтери бар – хереглекчилер ниитилели, прокуратура, милиция, өрт камгалалы… Школаларга, уруглар садтарынга оттулар ыяшты база албан белеткээр.
Чаа Шагаан-Арыг хоорайның чаагайжыдылгазынга, ногаанчыдылгазынга киржип, байырлалдар, мөөрейлер, спортчу хемчеглер эрттирип, чай чок-ла чоруп турдувус ийин. Шагаан-Арыгда эмнелге чоогунда олурткан теректеривис элээн өскен. Арга-арыг даамалы ыяштарны эккеп бээр, олурткаш, суггарып билир сен.
Сес харлыында школа кирген
Оскал-оол Салчак Бай-Тайга кожууннуң Көөп-Сөөкке төрүттүнген. Барыын-Хемчиктиң Аяңгатыга тайга черге өскен. Аңаа бир дугаар орус омактыг улусту көргенин ол сактып чугаалаар.
– Өске дылда чугаалажып турар сарыг улус көргеш, авамның артынга туруп алгаш, коргуп-даа турар мен. Аңаа ыяш белеткээр чер турган, ында тывалардан аңгыда, өске омак-сөөктүг улус база бар. Олар ыяш ужуруп турган. Ак-Довурак хоорайның, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик кожууннарның тудугларынга арга-арыг даамалындан ыяшты ап туткан.
Школага сес харлыымда өөренген мен. Аяңгатыга өөредир дээш эккээрге, суурда кудумчуларда чыскаап каан дег хөй бажыңнарны кайгаан мен. Тайгада каш-ла бажың болгай. Соңгу адамның төрелдеринге турган мен. Өөренип каапкаш, дөмей-дөмей бажыңнар аразынга аскаш, ыглап кылаштап турдум. Кожаларым танып каан.
Менден ийи хар улуг акым мурнай өөренген. Ол бир чыл дургузунда өөренгеш, ийиги класска өөредир дээрге дезе берген. Чанаттаар. Суурдан аъттыг ийи эр башкы акымны сүрүп келген. Олар өгге шайлап олурда, кире халып келген мен. Авамны ийи оглун өөретпейн турар дээш кончаан. Даалымба пөстен өөренир хеп даарап берген, чымчак тыва идиктерлиг бис. Элээн озалдап чеде бердим, оолдар, уруглар шору өөрени бергеннер. Мени сөөлгү партага олуртуп каан. Оолдар мени өскелеп, иткилээр-даа. Оларны көөрүмге, сапогтар, ботинкалар кедип алган. Неделя эрткенде, сан кичээлинде самбыраже башкы кел дээн. «Каш деп сан-дыр» – деп айтырарга, аайын тыппайн турар мен. Чеди деп санны «кушкаш хевирлиг» деп харыылаарымга, класс чир-шоң дүшкен. Башкы: «Катап таптыг өөренир сен» – дээш, ийи салып каан.
Онгу классты Чадаанага авамның төрелдеринге доостум. Оон шериг-далай флодунга албан-хүлээлгемни эрттирер дээш, Владивостокче аъттаныпкан мен. Шеригге орус дылды база шору өөренип алдым. Үш чыл болгаш, Чадаана школазынга ажылдай бердим.
Дыт чочагайының үрүңнерин чыып…
Хүндүлүг дыштанылгада шииткекчи суд системазының Хоочуннар чөвүлелиниң даргазы. Олар хөй-ниити ажылдарының идепкейжилери. Хоочуннар тускай шериг операциязының киржикчилеринге деткимчезин көргүзүп, чажыртынып шыптынар четкилерни кылып, ачы-дуза чыылдазында доктаамал киржип турар.
– Улуг-Хемге ажылдап тургаш, хостуг үемде арыг агаарга дыштанып, аңнап, балыктаар турдум. Тооруктаарынга, дыт чочагайының үрүңнерин чыырынга ынак мен. Барыын-Хемчикке бичиимден-не улуг улус эдерип чорааш, чочагайның үрезинин чыырын өөренип алган мен. Чөөн-Хемчикте, Шамбалыгда кезек аныяк дыттар үнер черлер бар. Сес айның төнчүзүнде быжып кээрге, чыыр. Чочагай тоорук ышкаш «кирбиктерлиг» болур. Ооң иштинде үрүңнери бар. Пөштүң адаандан соптарга, сирилеш дээш, бадып эгелээр. Ону улуг пөске ийи кижи дозар. Сырыннап турар үеде ымыраа дег ужуп чоруй баар. Соондан халааш, чыыр. Шоңнап арыглааш, арга-арыг даамалынга дужаар. Сөөлгү катап 2020 чылда үнген. Чылдың үнмес, чамдыкта он-даа чыл чеде бээр. Бир дугаар 1972 чылда ийи дугаар курстуң студентизи тургаш, кактааш, 50 акша ажылдап алган мен. Ооң соонда 1979, 1990 чылда үнген. Үрүң кырлыг-кара-биле дөмей, дайнаптарга, үстүг. Арга-арыг фондузун катап тургузар дээш, үлүүм киирип чор мен. Мээң эдертип чораан дуңмаларым ук ажылды көрүп өөренип алган. «Даайыңарның ажылын уламчылап, акша-төгерикти ажылдап алыңар» – деп, оларга чагыыр-дыр мен.
Улан-Удэниң хүрээзинде лама даайынга четкени
Оскал-оол Лама-Сүрүновичиниң авазының акызы Кенден-Сүрүн даайын ол сактып чугаалаар.
– Даайым Улан-Удэге хүрээге улуг лама башкы чораан. Улуг даргалар оон эм-домну бүдүү чалап алыр турган. Бис эм оъттарны, каттарны, дазылдарны чыып, соктап бээр турдувус. Кургаткан 12 аңгы эм оътту соктаар, аңгы хемчээлдиг шишкииштерге хоюдур бургурадыр шишкиир, крупчат далган-биле дөмей. Даайым бичии турумда-ла ынаар чоруй барган.
Үш дугаар курска саргара бергенимни билбейн барган мен. Мени ол дораан халдавырлыг аарыглар эмнелгезинге чедирген, аңаа 60 хонгаш үнүп келдим. Сессиямны узадып бээрге, шылгалдаларымны дужаап алдым. «Оскал-оол, бистиң хүрээде сээң чаңгыс чер чурттууң, шыырак лама башкы бар. Шупту улус ынаар барып турар, сен база четкеш кел» – деп, бистиң-биле кады өөренип турган бурят омактыг уруг сүмелээн.
Шөлээ дилеп алгаш, даайымче самолеттап чеде бердим. Баар бетинде телеграмма чорудупкан мен. Бажыңын тып чеде бердим, узун шыырак лама хеви кеткен даайым мени уткуп алды. Ол эмни хапка уруп, хой эъди, тыва далган, чиңге-тараа, саржаг, шоколад суп бергеш, «Эш-өөрүңге чедирер сен» дээш, акшаны сунуп, чагыг-сүмезин берди. Ынчан Свердловскуга Тывадан аңгы-аңгы институттарга 20 ажыг кижи өөренип турган. Даайымның сөңүн шупту чооглаан бис. Сөөлүнде дыңнаарымга, даайым Улан-Удэге өөренип турган студентилерге доктаамал дузалажып чораан болган.
Күрүне практиказын Свердловскунуң Ленин районунуң судунга эрттирдим. Баштай алимент төлээр, чара бадыланчыр дээн ышкаш херектер көрүп турдум.
Институтка өөренип тургаш, ийиги курстан эгелээш, электриктеп, акша-төгерикти ажылдап ап турдум. Студент кижиге ол тааржыр, шалыңы – 92 акша. Ногаа баазазынга ажылдаарга, хап картофель-даа, яблок-даа бээр. Кижи боду кызар болза, ажырбас чорду.
Буян-Бадыргының салгалы өгбезиниң шаңналын алган
Суд системазының хоочунунуң өөнүң ишти – хүндүлүг дыштанылгада фармацевт. Өг-бүле дөрт ажы-төлдүг, он бир уйнуктуг. Уругларының ийизи ачазының дооскан дээди өөредилге черинге юрист мергежилди чедип алган. Хүндүлүг дыштанылгада хоочуннар уйнуктары-биле хостуг үезин эрттирип турар. Эм шынарлыг Хүрегечи, Сенек аржааннарынга дыштанып чаңчыкканнар.
Шеригге экипажтың мурнундан «Дайынчы шылгарал дээш» медаль-биле шаңнаткан. «Ынча хөй кижиниң аразында чаңгыс тыва кижиге медаль тывысканын дыка үнелээр мен. Суд даргазы Татьяна Тимофеевна: «Бо дээрге күрүне шаңналы-дыр, кажан-даа чидирбес сен» – деп чагаан.
Оскал-оол Лама-Сүрүнович чонну эвилелдеп, Аяңгатыга субурганны туттурган. «Буян-Бадыргы Аяңгатыга төрүттүнген. Ооң өөнүң ишти мээң кырган-ачамның кады төрээн угбазы-дыр, шын адын Күскелдей дээр» – деп, ол чугаалаар.
Хоочун шииткекчи «Тываның алдарлыг юризи» аттың, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» медальдың, Буян-Бадыргының үшкү чергези ордениниң болгаш оон-даа хөй шаңналдарның эдилекчизи. Ол Буян-Бадыргы өгбезиниң орденин алганынга чоргаарланыр.
Чуруктарны өг-бүле архивинден алган
Төнчүзү. Эгезин 👇 https://vk.com/wall-58078898_141830 номчуп болур.