Херектерни көрбүшаан, хөй-ниити ажылдарынга киржип…

Улуг-Хемниң Улус судунуң аныяк шииткекчизи Оскал-оол Салчак үнүүшкүннүг хуралдарны эрттирер дээш, «Урал» мотоциклге судтуң бүгү составы-биле сумуларны эргий кезип, ажылдап турган. Транспортту ол боду башкарар. Кышкы үеде каразыдып турар кижилер-биле таңныыл бөлүүнүң автомашиназынга кады чоруп каар. Шииткекчи мал сүрген оорларны тудар дээш, тайганың тайгазынга кедегге база киржи бээр.

Космонавтика хүнүнде улусчу шииткекчи кылдыр томуйлаткан

Оскал-оол Лама-Сүрүнович 1976 чылда Улуг-Хемниң Улус судунуң улусчу шииткекчизи кылдыр томуйлаткан. Судтуң даргазынга ынчан Кемерово облазындан келген арга-дуржулгазы байлак Татьяна Белова соңгуттурган.

– Мээң ажылдап турган үемде юрист мергежилдиглер ховар боор чүве. РСФСР-ниң Үндезин хоойлузу езугаар, 25 хардан өрү улусту шииткекчи кылдыр соңгуур. Институт дооскаш келген аныяк кадрларны (прокуратура, суд, милиция) Шүүгү яамызы хуваар. Обком партияга кордакчыларны база хынаар. Оларның допчу-намдарын, чуруун солуннарга албан парлаар. Сумуларның клубтарынга, фермаларынга, чер ажылдыг бригадтарга дээш оон-даа өске черлерге чон-биле ужуражылгаларны эрттирип, шииткекчилерни таныштырар. Апрель 12-де, Космонавтика хүнүнде, улусчу шииткекчи кылдыр томуйлаткан мен. Судтуң даргазын райкүүскомнуң (район совединиң) депутаттарының чыыжынга бадылаар турган. Шииткекчилерниң ажылдаар хуусаазы – беш чыл.

Ынчан хуваалда езугаар хөй тускай мергежилдиглер кээп турган болгай. Бистиң коллективтиң суд даргазы орус омактыг, очулдурукчувус орус-тыва дылды арыг билир хакас херээжен кижи, суд күүсекчизи (амгы үеде суд приставы) бурят, тыва дээш оон-даа өске омактыг улус турган. Район база интернационалчы. Тудугларга-даа, эрге-хоойлу албан черлеринге-даа бис эптиг-найыралдыг ажылдап турдувус.

Эжиниң ачызында шииткекчи болган

Свердловскунуң юридиктиг институдун (ам Уралдың күрүнениң юридиктиг университеди) дооскан.

– Якутияның, Бурятияның абитуриентилери Свердловскуже дужаап турган болза, бис Тывага шылгалдалар дужаап турган бис. Ынчан шериг албан-хүлээлгезин эрттирген оолдарга болгаш ийи чыл стажтыг улуска чиигелделер көрдүнген турган. Херээжен улуска олуттар эвээш. Бир бөлүкке 30 сургуулдуң бежи херээжен улус.

Төөгү башкызы болуксап турган мен. Шылгалдалар түңнелдери-биле баллдарым четпейн барган. Дедир Чадаана чоруур деп турумда, ниити чуртталга бажыңынга кады чурттап турган Тожудан эжим оол Борис Соскарга таваржы бердим. Ол Свердловскунуң юридиктиг институдунда олуттар бар дээрге, ТР-ниң Шүүгү яамызынче документилеривисти дужааптывыс. Шылгалда документилеримде 3х4 хемчээлдиг моряк чуруум бар. Свердловск хоорайдан келген төлээ: «Моряк Салчак кайыл?» – деп айтырып турган болган. Чеде бээримге: «Кандыг-даа шылгалда дужаавас сен, чүгле белен чогаадыыңны немей эккел» — дээн. Дээди өөредилге черин Борис-биле дооскаш, кады суд даргалай берген бис. Ооң ачызында шииткекчи болганым ол. Ол ам бистиң аравыста чок.

Институтту дооскаш, ТР-ниң Шүүгү яамызынга стажерлаан мен, улаштыр Таңдының судунче чорудупкан, аңаа секретарьлап, очулдурукчулап, райкүүскомнуң шиитпири-биле улус төлээлеп турдум. Суд даргазы татар омактыг Хамидулла Файзуллин байлак арга-дуржулгазын дамчыткан. Дээди судка шииткекчи Эдуард Оюн меңээ парлап каан шииткелдерин көргүзүп, арга-сүмезин кадып, ийи неделя өөреткен.

Херекке онаашкан улусту чон мурнунга сайгарар

Оскал-оол Лама-Сүрүнович 1982-1986, 1997-2003 чылдарда Улуг-Хемниң район судунуң даргазынга ажылдаан.

– Чеден-сезен чылдарда оор херектер колдап турган. Мал-маган, улустуң хуу өнчүзүн оорлар херектерни хөйү-биле көрүп турдувус. Ынчан суур бүрүзүнде садыглар бар, аныяктар алдын-мөңгүн-даа албас, арага аймаан оорлаар. Чамдыктары аңаа-ла араганы ишкеш, ушкулап каар. Эртенинде туттуруп алыр таварылгалар-даа турган.

Улуг-Хем, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Таңды районнарга ийи-ийи шииткекчилер ажылдап турган. Мээң харыылап турганым чөөн чүк округунче Торгалыг, Чодураа, Хайыракан, Эъжим, Ийи-Тал, Ак-Тал, Арыг-Бажы, Хөлчүк суурларын киирген.

Ол үеде суд бүрүзү партияның даалгазы езугаар кем-херек болган черлерже үнүп, херектерни көөр турган. Шииткекчилер Улуг-Хем болгаш Чаа-Хөл кожууннарның сумуларынга үнүүшкүннүг хуралдарны эрттирер.
Херекке онаашкан улусту чон мурнунга сайгарып, клубка херектерни көөр. Ол дээрге кем-херек болдурбазының талазы-биле эң дээштиг профилактика ажылы-дыр. Улуг класстың өөреникчилерин база киириштирип турган. Судтуң үндүрген шиитпирин район солунунга чырыдар.

Чиижең садыг кылыр, маңгысталчак амыдыралдыг, арагалаар улусту албан клубка чон мурнунга сайгарар. Шагдаалар кудумчуга чораан сербээ эзирик кижилерни-даа киирип эккээр. Ук байдалдарны тургуспас дээш, хемчеглерни ап, оларга кадык амыдыралды суртаалдап, ажыл-агыйже хаара тудуп турган.

Комиссия кежигүннери малчын аалдарны албан кезиир

Сезен чылдарда обком партияның шиитпири-биле кем-херек үүлгедиишкиннериниң талазы-биле сан-түңнү тодарадып, профилактика ажылын күштелдирип турган.

Сайыттар чөвүлели, Иштики херектер яамызы, Дээди суд, прокуратура удуртукчуларын, килдис эргелекчилерин кожуун, суму бүрүзүнге хуваап каар. Ооң-биле чергелештир комиссия кежигүннери малчын аалдарны база албан кезиир. Көдээ ишчилерниң малының чеми четчир бе, автосадыгжыгаш үе-шаанда чедип турар бе, чунар-бажыңы ажылдап турар бе, суу бар бе, солун-сеткүүл чедип турар бе дээш шуптузун хынаар. Комплекстиг үнүүшкүннер-дир ийин. Малчыннар ол үеде хүндүткелде, бедик эрге-дужаалдарже депшиттирип-даа турган.

Чаа Шагаан-Арыг туттунуп эгелээн үеде ажылчын күш негеттинип келген. Саян-Шушенск суг шыгжамыры туттунуп турган. Ортаа Азиядан, Кавказ чурттарындан хоругдаттырган улус хөй келген. Оларны хайгаараар комендатуралар Шагаан-Арыгга, Хайыраканга, Чаа-Хөлге турган. Улусчу тудуг ажыл-агыйынга ажылдаар дээш, чүк бүрүзүнден улус чыылган. Олардан «чыдыг чашпан» дугайында тыва чон билип ап, оон наркотикти белеткеп эгелээн. Тозан чылдарда «чашпан» херектери көвүдээн. Чашпан садып, бузуруп, соңгаар чорудуп турган. Садыглар дүжүп эгелээрге, садыг оорлаар чорук эвээжээн. Аар кем-херек үүлгедиишкиннериниң (өлүрүүшкүн, күштээшкин…) херектерин база көрүп турган бис. Шииткекчилер кылдынган ажыл-чорудулгазының түңнелдериниң дугайында чон мурнунга ынчан илеткээр.

Ийи хонук дургузунда дескеннер сүрүп…

Чээрби алды харлыг шииткекчиниң сагыжында олчаан арткан херектери – мал оорлаан (ийи инек) назы четпээн оол, бирги бөлүктүң инвалиди улгады берген эр кижи, сөөлгүзү истелге изоляторунда.

Суд залынче ийи буду чок кижини таңныыл бөлүү ийи кыдыындан көдүржүп алгаш, киирип эккелген. Допчу-намдарын көөрүмге, мооң мурнунда каш-даа шииттирип чораан болган. Таңныыл бөлүү, шагдаалар ону: «Ат болган кашпагай, буттары чок хирезинде, аъттың эзеринге дораан баар кижи, хей ону кээргээр силер» – деп сагындырып турган. Ол чүнү-даа тоовас, херекке албас, харын-даа бичии оолче буруузун чуй каап турган. Херекти чиигедир байдалдар турар-даа болза, «кайгалды» кеземчеге онаар апаар.

Бир суд үезинде херек көрүп турумда, аныяк оолдуң адын Мэлс деп каан. Па, тываларда ындыг аттыг улус чок болгай деп кайгап каан мен. Айтыра бээримге, «Канчап билбес силер, дарга: «Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин» деп бо. Судка олурган улус каттыржы берген. Бо кижи база каш катап шииттирип чораан болду.

Суд даргалап тургаш, шүгүмчүлеткен мен. Улуг-Хемниң милициязынга баш бурунгаар хоругдал камеразынга хостуг чер чок боорга, таңныыл бөлүү мээң шиидер деп турар улузумну дүжүрбейн, Чөөн-Хемчик кожуунче чоруй барган болган. Олар дедир кел чорааш, дүжүрерин шиитпирлээннер. Сарыг-Хөлчүк артты ажып, оожум бар чорда, автомашинаның кырындан дүже халааш, элээн хөй улус дезипкен. Оларның аразында мээң үш шиидер деп турган улузум база бар. Болуп көрбээн болуушкун. Төптен даргалар, шагдаалар шупту келген. Олар меңээ «Дескеннерни сүр» деп дужааган. Ынчан оларны сүрүп, тудар дээш, шагдаалар-биле Баян-Тала, Иймеден бээр ийи хонук чоруп турдум. Оон хуралга прокуратура даргазы мени: «Херектерин көрбейн, чүге шагдаалар эдерип турар кижил?» – деп, айтырыг көдүрген дээр. Сөөлүнде дескеннер ийи-чаңгыстап туттурган.

Кем-херек болган черлерже үнүп, херектерни көрүп турган

Суд системазының хоочуну ынчан материал-техниктиг бааза чегей, кышкы үеде тоннуг ажылдап турганын сактыр.

– Суд хуралының үезинде бижиттинип олуруңда, демир-үжүктүң будуу доңа бээр. Коридор ортузунда печка бар. Чайлыг кижи бүрүзү ону одап каап турар. Сөөлүнде харын чынныр херекселдер тыптып келген.

Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Таңды районнарынга эрги «далдыргай» машиналар турган. Суд ажылдакчылары техниказы орукка үрелип каарга, хинчектенир. Улуг-Хемге кээп турумда, эрги «Урал» мотоцикл бар. Техника кылып билир улуска септедип, шимчедип алган мен. Рулюн өске талаже ээлдирер дээш, дыка хөй күш үндүрер сен. Көк-Чыраага ногаа өстүрер бригада турган, ногаа олуртур дээш, Шагаан-Арыгдан мотоциклге бөкперлежип алгаш, чоруп каар бис. Беш-алды-даа кижи олуруптар турган. Бөдүүн үе, КАИ ажылдакчылары-даа доспас.

Парлаар машиналар, телефоннар чедишпес, саазын айтырыы безин, дыка нарын. Кызылда склад эргелекчизи сантиметрлеп хемчээгеш, бээр. Оон шпагат-биле шарып алгаш, автовокзал кайы сен дээш кылаштап чоруптар сен.

Профэвилел дамчыштыр курорттаар путевкалар бээр, 4-5 чылда чаңгыс катап дыштаныр. Кайнаар берген, ынаар чоруур. Эрги биле Чаа Шагаан-Арыг аразынга автобустар аргыжып турган. Шииткекчилер 5 копеек төлээр, прокуратура биле милиция ажылдакчылары халас чоруур. Судче ажылдаар күзелдиг улустуң саны эвээш турган. Суд даргазының шалыңы 240 рубль. Милицияда ортумак эртемниг улуг лейтенантының 350 рубль.

Ол үеде шүүгү сайыды Анай-оол Ховалыг судче кадрлар белеткеп, шилиир дээш, хилинчээн көөр кижи.

Чуруктарны өг-бүле архивинден алган

Уланчызын дараазында медээлерден номчуп болур.