Чаңгыс-Терек ховузунуң Шыңгылдырак деп черде Манчүрек Ондарның кыштаанда мал оолдаашкыны кидин түлүк чоруп турар. Кажаа иштинде чаа-ла ийи хонган хураганнар бар, шору доругуп келген мал ооң даштында. Деңгели кошкай берген каш малын туда азырап турар.
Бай-Тайга кожууннуң Шуй сумузундан Ондарларның өг-бүлези – «Кыштаг» төлевилелиниң 2020 чылдың киржикчилери. Аныяк малчыннар бо хүнге чедир 200 баш төрүүр хойга онааштыр чеден хире хураганны онча-менди доруктуруп алган. Мал оолдаашкыны ам-даа уламчылап турар. Бо чылгы кыштагжыларга хойну дамчыдарынга белен.
Аныяктарның кудазынга айыткан бода малы база өшкүлери оларны малчын болурунга идигни ала чайгаар-ла берген.
Хой кидин түлүк төрүп турар үеде Манчүрек кажаадан үнмес, оътка кире берген хураганнарга сигенни баглаар, оңгачага суун кудар, суланы чиртир, дусту бээр, кажаа иштин аштап-арыглаар дээш, ажыл черле төнмес. Малчын дузалакчылары-биле элчип-селчип, хоюн кадарып турар. Кышты хүр ажары-биле сиген-ширбиил, немелде мал чемин чедер кылдыр белеткеп алган.
Часкы дыштанылга үезинде хеймер оглу, чедиги классчы Айдыс ачазынга дузалажып чедип келген. Ол малын кадарып чорупкан болду. Ачазы оглун өдээнден дураннап, хайгаарап каап турар.
– Кыштаглаашкынны хүр ажып эртивис. Ам чымыштыг иш – мал оолдаашкыны эгелээн. Бо хүнде шээр малдың саны 400 чедип турар. Бо чайын төлевилелдиң дараазында киржикчилеринге ийи чүс төрүүр хойну дамчыдарынга белен мен. Дөргүл-төрелимден аңгыда, эш-өөрүм база дузалажып кээп турар. Эрткен чылын мал чемин чедер кылдыр белеткеп алган бис. Курлавырда сигенивис ам-даа бар.
Бо черни чанымда кыштагларда малчыннар айтып берген. Малды ийи хире километрде агып чыдар Артыы-Сугдан суггарып турар бис. Кырган-авамның аалынга мал аразынга өскен мен. Малчыннаар сонуургалым черле турган. Черле ынчаш улус-чоннуң бо төлевилелге киржир дээш чүткүп турары база кончуг. Кызымак-ла болза, дыка-ла эки төлевилел-дир. Аңаа киржир күзелдиглерге дем, күш, эки белеткел херек деп бодаар мен. Кижи боду кызар болза, кандыг-даа ажыл шуудай бээр.
Бо хүнде кажаада чеден хире хураганны доруктуруп алдывыс. Ам-даа чүс ажыг хой төрүүр – деп, аныяк малчын чугаалап турар.
Малчынның кыс бода малы база төрүп эгелээн. Херек болза, Манчүрек боду инектерин саап алыр. Ол чырык болгаш ижер суг талазы-биле айтырыг нарын дээрзин чугаалады. Ылаңгыя чымыштыг үеде малчыннар дүне-даа, хүндүс-даа кажаадан үнмейн баар болгай. Малчын фонарь дузазы-биле кажаазын чырыдып ап турар.
Кыштагжы телефон октаарынга өй хүн батареялыг, сайгылгаан аккумуляторнуң күжү-биле ажылдаар. Аалынга чорук кылып келген машиналардан ону “чемгерип” ап турар. Ол ышкаш аалынга автомашиналыг улузу кээрге-ле, хемден 200 литр доскаарларны долдуруп алыр. Кажааның көржеңин чылый бээрге коптарар. Ол ынчан дөргүл-төрелдиң дузазы негетинип келир.
Өгнүң кыс ээзи Билзимаа Шуй сумунуң почта салбырында ажылдап турар. Улуг оглу Күдерек амдыызында ооң чанында.
Азыг диштиг араатаннардан камгаланыр дээш, ол петарда курлавырлап садып алган. Ону чазылдырыптарга, кокайлар хоя маңнажып чоруптар, дары чыдындан сестир. Кажар угаанныг амытаннар улужуп чоруп турар, чогум өдекче кирбээнин малчын чугаалап турар.
Чоок-кавыда чеди малчын кодан бар. Олар удур-дедир карактажып чоруурлар. Кыштагже орук эки, чиик автомашина-биле хала чок чеде бээр. “Үндүрүглериң төлепкеш, тамчыктыг уду” деп чугаа бар болгай. Аныяк малчыннар аңгы-аңгы үндүрүглерде өре-ширезин өй-шаанда төлеп турар.
Ондарларның аалында «Теле2», «Билайн» соталыг операторларның харылзаазы бар. Тей кырынче үне бээрге, «Мегафон» харылзаазы база тыптып келир. Бай-Тайга кожууннуң кыштагжылары соцчеткилерде арга-дуржулга солчур бөлүктүг.
Бай-Тайга кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги Артыш Салчактың дыңнадып турары-биле алырга, кожуунда “Кыштаг” төлевилелиниң киржикчилериниң саны 42, “Чаа сорук” төлевилелинде чеди өг-бүле киржип турар.
– Кожуунда ниитизи-биле 274 малчын кодан бар. Эргелелдиң ажылдакчылары мал эмчилери-биле кады кыштагларже доктаамал үнүп, малдың деңгелин хынап, халдавырлыг аарыгларга удур тарылганы кылып турар.
Шуй сумузундан «Кыштаг» төлевилериниң киржикчизи Манчүрек Ондар арга-дуржулгалыг болгаш улуг бергедээшкиннерге таварышпады. Кажаа коптарар ажылдарга ажыл чок хамаатыларны хаара тудуп турар бис.
Бөрү аглаар тускай чөпшээрелдиг аңчыларның бригадаларын тургускан. Олар 2021 чылда 24 кокайны узуткааннар. Бир бөрүнү даялааны дээш кожуун чагыргазы 100 литр бензинни берип турар бис. Көдээ аалдардан дыңнадыг келген дораан, бөрү аглаар бригадалар дарый үнүүшкүннерни кылып турар. Өршээл болуп, араатан аң өдекче кирбээн – деп, Артыш Салчак дыңнаткан.
Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы мал оолдаашкынының түңнелдери-биле малдың баш санын камгалап ап, а ол ышкаш сөөлгү ийи чылдың дургузунда үндүрүглерин болгаш камгаладылга чыылдаларын өй-шаанда төлеп ап турган «Кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилерин хүн херели-биле ажылдаар станцияларны дамчыдып турар.
Ондарларның өг-бүлези малының бажын онча-менди камгалап ап, үндүрүглерин үезинде төлеп турар. Олар база ук деткимчеже кордап болур аргалыг.
Чуруктарны Шончалай Ховалыг тырттырган
#Кыштаг #Малоолдаашкыны #Бай_тайгакожуун #Шуй #ТМГМедээлер #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тывамедиагрупп #Тува #Tuva #TMG #TMGNEWS #Tuvanews