Маршал Жуковка фронтудан медээлер дамчыдып…

Тывада Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилериниң аразындан чаңгыс херээжен фронтучу арткан. Каржы-дошкун дайынның дириг херечилериниң бирээзи – Наталья Ивановна Маслова.

Он тос харлыг Наталья 1943 чылда харылзаа курстарынга чартык чыл өөренген соонда, аныяк кысты фронтуже чоруткан. Ол 1943-1945 чылдарда Украин, Белорусс фронтуларның кезектеринге харылзаачылап турган.

– Дайын үезинде дыка берге. Ынчалза-даа бистер фашист эжелекчилерни чылча шавар дээш, кадыг-дошкун үелерни ажып эрттивис. Киев чоогунга, дайын шөлдеринден ырак эвесте, чер адаанга кылган телеграфка үжен хире механиктер болгаш харылзаачылар дүн-хүн чокка ажылдап турдувус. Фронтудан келген медээлерни хүлээп алгаш, дээди эртемниг харылзаачы-телеграфистерге дамчыдар бис. Медээ бүрүзү чажыт бижиктиг, ында чүнү дамчыдып турарын кым-даа билбес. Чажыт шифр-биле бижээн медээлерни тускай килдистиң телеграфистери номчааш, тарадыр.

Совет полководчу Георгий Жуков фронтудан дамчыткан медээлерлиг телеграф лентазын үзе тырткаш, карманынче суп алгаш, кылаштап чоруптар турган. Ол узун эвес дурт-сынныг, шошкуй аарак кылаштаар. Георгий Жуков телеграфче доктаамал кээр турган. Ооң-биле 1943 чылдан 1945 чылга чедир дайынны кады эрттивис.

Чажыт медээлер дамчыдып турар черге хонаш тургузар хамаан чок, ооң чоогунга кым-даа турбас ужурлуг. Ынчангаш ээлчээвис төне бээрге, бистерни чоокку суурларже чедирип каар. Харылзаачылар черле дайынчыларның соондан чоруп турар болгаш хонаштарны каш-даа солуур. Чайын арга иштинге майгыннарга удуп чыдыптарга, бомба, мина частыышкыннары диңмиреп-ла турар. Бир катап, оңгуларда чудуктар дег, чыскаай салган дайынчыларның мөчүлериниң чанынга-даа хонган бис. Чүге дизе, оон өске хонар чер чок – деп, Наталья Ивановна дайын чылдарын сактып чугаалаар.

1945 чылда харылзаа полугунуң шериглерин Японияже октаан.

– Тиилелгени орукка уткудум. Ынчан Японияже бар чораан поездини доктаадып, өөрүнчүг медээни дыңнадып, шериг ырыларны чаңгыландыр салган. Ынчан ыглап-даа, ырлап-даа, самнап-даа, өөрлеривис-биле куспактанчып-даа турдувус – деп, фронтучу ол аас-кежиктиг хүннү сактыр.

Фронтучу Тывада амыдырап-чурттаанындан бээр алдан чыл ажа берген. Ол Черби сумузунуң школа-интернадынга поварлап, Хову-Аксынга уруглар садынга чаштар карактап, Кызылга садыгга он чеди чыл ишти техниктиг ажылчын болуп ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Кырган-ава үш ажы-төлдүг, чээрби ажыг уйнуктарлыг.

Тываның Чазаа хоочунга бажың садып алыры-биле акша-хөреңгини аңгылап бээрге, Кызылдың төп Кочетов кудумчузунда тууйбу бажыңда бир өрээл квартираны садып алган. Регионнуң социал камгаладылга фондузундан кылаштаарынга дузалаар, дыңнаарын күштелдирер херексел, эм-таң дээш күрүнеден көрдүнген чиигелделерни ап турар.

“Дайын болу бээринден дыка коргар мен. Ынчангаш дайын-чаа кажан-даа болбазын, тайбың үе мөңгези-биле турарын күзээр-дир мен” – деп, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи чугаалаар.

Хоочун фронтучунуң хөрээн “Германияны тиилээни дээш”, “Дайынчы ачы-хавыяазы дээш” болгаш оон-даа өске юбилейлиг медальдар-каастап чоруур. Мугур чүс хар чоокшулаан кырган-аваның көөрү, дыңнаары баксырап, буттары бастынмастап турар. Ол социал болгаш медицина ажылдакчыларының доктаамал хайгааралында.

Чылдар эрткен тудум, дайын-чааның чаңгызы ырап, 1940-1945 чылдарда Ада-чурт дайынының киржикчилериниң саны эвээжеп турар.
Дайын киржикчилериниң болгаш хоочуннарның, тылдың ишчилериниң төрээн чуртун немец фашизмден хостажыр дээш канчаар тулчуп чораанын, тиилелгени кандыг өртек-биле чедип алганын төөгүге арттырар ужурлуг бис.

Чурукту Шончалай Ховалыг тырттырган