Сүттен кылган амданныг чем

Өгнүң хүндүткелдиг чери – дөрге, Бурган ширээзинниң мурнунга, кол нуруузунда, сүттен кылган, тываларның адаары-биле ак чемни салыр чораан. Сүт – ыдыктыг чем.

Шагаа үезинде сүттен кылган аңгы-аңгы чемнер турган. Оларга сүттүг шай, саржаг, өреме, ааржы, курут болгаш быштактың янзы-бүрү хевирлери – шөйген быштак, кыскан быштак болгаш оон-даа өскелери хамааржыр чораан.

Чаа чылдың бир онзагай чаагай чеми – кадырган чодураа-биле холуп каан чөкпек турган. Чөкпекче соктап каан үүргене болгаш ай база холуп алыр чораан.

Саржаг. Ажый берген хөй өремени шой пашка каггаш, хол-биле мажывышаан, чоорту отка эзилдирер. Элээн хайнырга, үс ылгалыр. Ылгалган үстү саржаг дээр. Өремеден саржаг үр ылгалбастай бээр болза, чартык адыш хире сарыг-шайны кааптар. Элээн болгаш үс элбээр. Саржагны шаанда улус үрүп каан сыңыйга, мөөнге кудуп ап чорааннар. Саржаг – үнелиг болгаш шынарлыг чем. Өреме саржаан чаш уругнуң быжылгаанга чаар турган.

Ааржы – агыскан божаны так кырынга сарыг-суун улам үндүр аар даш-биле бастыргаш, оон адышка сы тудуп үүрмектээш, кургадыр чадып кылган чем. Хүнге ааржы кургаачал. Кыжын ооң хоюун соктаан далганга, тараага немеп, шайга саржаглап чиирге кончуг тодуг, хоолулуг, амданныг чем.

Чөкпек. Өремени эргискеш, саржаан ылгап алган соонда артып калган кезээн чөкпек дээр. Чөкпекти шала үстүг кылдыр кылгаш, аңаа кадырып каан ааржыны азы ээжегейни холааш, хой хырнынга изиг турда эки дыгыыр. Чөкпекти хырынга хос кылдыр кудар болза, агаар киргеш дүдүй бээр. Хырынга кудуп каан чөкпекти сериин болгаш кургаг черге шыгжаар. Чөкпек кышкы үеде далган, тараага холуп чиир амданныг чем.

Чодураалыг чөкпек. Кадыргаш дээрбелеп каан чодурааны, чөкпектиң ааржызын шала эвээжеткеш, холуй былгаар.

Үүргенелиг чөкпек. Далганнап каан үүргенени чөкпекче каггаш, кузуур-биле холуй булгаар. Эки холушкан үүргенелиг чөкпекти хураган хырнынга азы инек мөөнүнге кудар. Үүргенелиг чөкпектиң үзү хөй болза эки. Хырынга кудуп тургаш, хос чер чок кылдыр тырыыр.

Айлыг чөкпек. Чөкпектиң кырынче далганнап каан айны каар. Ажыг эвес ааржыны азы ээжегейни хөй эвести немээш, холуй былгаар.

Тыва үндезин культура төвү С. Ч. Донгак, О. О. Бартанның ажылдарынга даянгаш белеткээн.