Шагааны байырлаар хүннерниң чуруму

Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртем секретары, ф.э.к., чогаал шинчилекчизи Л.С. Мижит М.Б. Кенин-Лопсан, И.У. Самбу, Ч.М. Чүлдүмнүң ажылдарынга даянгаш белеткээн.

Шагааның бир чаазында дуган-хүрээге чүдүп, лама башкыларга кадактыг, белектиг бараалгап, оларның чагыг-сүмезин дыңнап, чылдың дургузунда чүден кичээнирин айтырып, арыглал ёзулалдарын кылыры эргежок чугула.

Шагаа хүннеринде өглер кезий шайлажыр. Өг бүрүзү ак шайын кудуп, деспи, тавак долу белеткеп алган аъш-чемин салыр. Бир аалдың шыырак оглу өске бир аалдың шыырак оглу-биле мөөрейлежип чем чиир болгулаар.

Шагаа хүннеринде арага ижип болбас. Эрте-бурунгу өгбелеривис араганы аза суксуну деп билип чораан, ынчангаш Шагаа найырында арага ижери шуут хоруглуг турган.

Шагаа хүннеринде бот-боттарынга кылыктанып, аас былаажып, адааргажып, каржы-хажагай сөстер эдип, оор-сук, чээли кылып, мал-маган тынын үзүп болбас. Эрги чылда эптежип ап чадап турган кандыг-даа эш-өөрү бар болза, эп-харылзааны тудуп аары чугула.

Хөй чон чыылган черге мөөрейлиг оюннар эрттирер: ча адарынга, баг кагарынга, хендирбе сый шанчарынга, тевектээринге, муңгурту теверинге дээш оон-даа өске.

Шагааның ийи чаазында база-ла эртенги үезинде чула кыпсып, өргүүдел өргүп, база-ла дуган-хүрээ баар. Оон агаарлап, ырлап-шоорлап, өске-даа бодунуң сонуургалдарын кылып, өскелерге хора чедирбейн, өөрүп-хөглээр.

Шагааның үш чаазында база-ла мурнуку ийи хүнде дег ёзулалдарны кылып, лама башкыларга хей-аът номун номчудар. Ол ёзулалдарны кылып, лама башкыларга ном номчудуп, оларның чагыг-сүмезин сагып чоруур болза, бүдүн чыл дургузунда үүле-херээ бүдүнгүр болур.
Ынчангаш, үнүп келген чаа (ак) чылды кижи бүрүзү ак чолдуг, ак оштуг байырлап уткуур, бүгү-ле чүве менди-чаагай болуп, ак чүве кара чүвени базар, тиилээр болзун деп күзээр. Ол чаагай күзел бүтсүн дээш, Шагааның саңынга ак сүт (шай) чажар, ак чаламаларны баглаар, ак сүттен үнген саржаг, чөкпекти салыр, артыш-шаанакты кыпсыр, арыг ак харга аңдаштанып арыгланыр, улуг улуска ак кадак сунуп, чолукшуур.