Өске дылдан дорт очулгалар

Таптыг эскерер чүве болза, тыва дылда кол нуруузунда орус дылдан дорт очулдуруп каан сөстер эңдерилген. Олар моон-даа соңгаар немежир, көвүдээр. Ону доктаадыптар харык база чок, амыдырал боду-ла ындыг арганы дилээр кылдыр иттирип келген-дир. Ынчап кээрге маңаа дылдың арыының, литературлуг дылдың норма-чижектериниң дугайында сагындырыглар анаа-ла-бир хоозун домак, аас човаа апаар. Улус ол сөстерни канчаар ажыглаар¬га эптиин, утказынга чоок болурун бодаар апарган. Амыдыралдан дорт очулганың каш-ла борбак чижектерин маңаа киирип көрейн.

Крутой, крутые парни – кадыр, кадыр эрлер. Бир социал бөлүктен “Кара-оолдуң кадыр эрлери канчап барган?” деп айтырыг¬ны номчаан мен. Ылавылап кээримге, “Чоннуң оолдары” деп шимчээшкинниң киржикчилерин ынчап турар болган. Арага-дары аймаан, эзиртир чүүлдерни бүдүү садып турар черлерден, ында сандараан корум-чурумдан ырмазыраан кижилер ынчаар бижип турар болган. Чүге “Чоннуң оолдары” дээрге ук шимчээшкин чогум-на Ш. Кара-оол дарганың үезинде улуг деткимчени ап, кончуг хөгжээн турган. Ынчангаш дарганың адынга ону чыгай көрүп турары ында хевирлиг. Арагалаашкын, бүдүү арага садыглаашкыны-биле демисел – ук шимчээшкинниң ажыл-чорудулгазының угланыышкыннарының бирээзи ол ышкаш чүве.

Лежачий полицейский – чыдар-шагдаа. Бир чамдыктар ушкан-шагдаа-даа дижир-ле. Чүге ыяап-ла ушкан-шагдаа боор чүвел дээрге “чыдар” биле “ушканның” аразында ылгал чүү боор, дөмей-ле черде төк кээп ушкан ышкажыл дээр. Улус¬туң баштаандан база бир сөс ажыглалга киргени ол-дур.

Ссылка – шөлүлге. Мону тыва дылда социал бөлүктерде эң хөй ажыглап турар апарган – “Ол чүүлдүң шөлүлгезин менче октап бериңерем”. Чогум интернетте капсырылгаларга хамаарыштыр алыр чүве болза, “айтылга” деп сөстү ажыглаза, утказынга чоок болур боор. “Ссылка”, “ссылать в Сибирь” дээрге “шөлүлге”, “херектенни Сибирьже шөлүүрү” деп билдинер, а кандыг-бир капсырылганың айтылгазы эвес. Ынчалза-даа соң-даарта ук билиишкин “шөлүлге” хевээр улаштыр ажыглаттынып чоруй баар деп каразыг бар.

Видеону – биидең, аудиону – аадаң деп турар апарган. Ол сөстер чүнү илереткенин билбезим-не шын. Адаарынга дөмейлештирип ажыглай бергени чадавас. База-ла улаштыр ажыглаттынып чоруй баар деп каразыг бар.

Словарь – сөстүк. Бо очулга-биле чүүлдүгзүнүп болур хире. Канчаарга-даа сөс курлавыры-биле, сөстерниң очулгазы-биле холбашкан билиишкин-дир. “Текст”, “текстовка” деп сөстерни “сөзүглел” кылдыр очулдуруп турар апарган бис. Чоокка чедир ындыг сөс тыва дылга турбаан болдур ийин. Ындыг билиишкинни шаанда ТДЛТЭШИ-ниң аныяк дыл эртемдени У.П. Өпей-оол (Бичелдей) чогааткан деп шам бар, аңаа Ульяна Павловнаның удурланмаанын бодаарга, ук шам үндезин-дөстүг хире. “Сөзүг¬лелди” амга чедир ажыглап чор бис, а “сөстүк” чүден дорайтаан деп.

Сотовый, сотовая связь – соталыг, соталыг харылзаа деп очулдуруп турар бис. Уялыг харылзаа-даа дижир-ле, ынчалза-даа ол нептерел албаан чүве ийин. Моолдар ону чугаалажыр, сооттажыр деп уткалыг ажыглап турар. Бир кезек үеде Кызыл-Маадыр Симчит деп эртемденивис “сотовая связь” деп сөс каттыжыышкынын “сооттуг харылзаа” деп ажыглаарын саналдап турган чүве. Черле барым¬даалыг хире чүве ийин ол. Ооң чиңгине утказы-даа ол ышкажыл – чугаалажыр, сооттажыр.

Электронный ящик, электронная почта – электроннуг хааржак, электроннуг почта дижип турар апарган бис. Кысказы-биле чугаалаарга, харылзааның бир хевири-дир ийин. Шаанда “шуудаң” деп моол сөстү ажыглап турган болгай бис, чоорту ону эргижирээн сөс дей берген. Ону чоп дагын ажыглап болбас боор, электроннуг шуудаң болуп чораай-ла, канчаарга-даа тыва дылдың сөс курлавырында сөстерниң 20 хуузу моол дылдан укталган болур. Ону мен эвес, а дыл шинчээчилери бадыткап каан чүве. Кожа-хелбээ болганывыс, амыдыралывыстың овур-хевириниң, езу-чаңчылдарывыстың чаңгыс аайланчаа аңаа салдарлыг болганы чугаажок.

Алкоголик – кылын арагачы. Одаг чанынга хөөрежип, бир шил чүве бүдүүлеп ижип орган ийи ашак ыяш-даш, суг дажып маңнап турган аныяк оолга бир дашка чүве бээрге, оозунуң чугаа-сооду үнүп, буттары олуй-солуй бастынып турар апарган дижир. “Ээ, бис ышкаш кылын арагачыларга бырашпас-тыр сен, дуңмам” дээн чүве-дир. Оон тура-ла “алкоголик” деп сөстү “кылын арагачы” дижи берген.

Зарядное устройство – октаг, октаар херексел. “Телефонум октап алдым” дижир бис. “Чемгерип”, ”семиртип”-даа дижир-ле. Ынчалза-даа баштайгызы черле чогумчалыг дыңналыр. Телефонум чемгерип азы семиртип алдым деп хаая чугаалаар.

Чугаа-домаавысты эскерер болза, мындыг чаа сөстерниң тыптып келгениниң херечилери болур бис. Оларның чедимчелии-даа, шала хирелии-даа бар. Баштайгылары харын соң-даар¬та кылын ажыглалче кире берген болур чорду. Хор боор эвес, хынанып көрүңер даан. Ынчан харын кайгамчык эскериглерни ажыдар силер.

Артур Хертек, тыва журналистиканың хоочуну