Туугай (виртуалдыг) делегей херек кырында бар боттуг делегейден бичии-даа ылгалбайн турар деп эксперттер бадыткап турарлар: ында уруг¬ларны дорамчылап, базынчактай бээр чажыттары, багай салдарлыг эш-өөрү, бузурукчу мегечилер болгаш сагыш аарыг улус база бар болур.
Бичии уругларны бажың-балгаттан чааскаандырзын үндүрбезин кызыдар, ынчангаш ада-иелер оларның кайдазын, кымнар-биле, чүнү канчап чоруурун, кажан чанар деп турарын элээдилерден билип алырлар.
Интернет четкизинге база ажаанзыралдың ындыг деңнели херек. Мында ылгал ындыг-ла кончуг улуг эвес – бир эвес кудумчуда чүү болуп турарын, ында байдалды ада-иелер хөлчок эки билир болза, а интернеттиң дузаанга алзып болурунуң айыылын ам-даа чедир билбейн чоруурлар. Ынчалза-даа чаш уругну Четкиниң эргинин артатпайн, дөрт ханага кажаалаары база болдунмас.
Дыка хөй ада-иелер компьютерни өөредилгениң айыыл чок дериг-херексели кылдыр көрүп, бир-тээ уруглар бажың-балгатта, бодунуң өрээлинде болганда, олар бүзүрелдиг камгалалда деп чазыглыг бо-даарлар. Ажы-төлүңерниң амыдыралының кайы-даа адырынга олар-биле кезээ¬де кады болуп, оларның интернедин үргүлчү хынаар ужурлуг силер. А ол ышкаш маңаа айыыл¬ чок чоруктуң кол-кол дүрүмнерин ажылдап кылыры эргежок чугула.
Уругларның кылып болбазы чүүлдер:
Бодунуң адрези, телефонунуң дугаары, ат-сывы, школазының турар чери, ада-иезиниң аттары дээн чижектиг амы-хуу медээлерни Интернетке черле көргүспес болза эки. Кандыг-бир мөөрейлерге уруг¬ларны киириштирери-биле азы белектиг шаңналдарны тыпсыры-биле веб-сайтылар азы өске-даа онлайн-сервис¬тер медээ-дыңнадыгларны бээрин дилеп болурлар. Чамдык веб-сайтылар ажыг¬лакчы кижи бодунуң амы-хуу медээлерин бербээн шаан¬да ажыттынмас болгулаар. Амы-хуу медээлерин бериптерге-ле, ооң чажыды хажыттынып, хора чедирип болур дээрзин уруглар билген турар ужурлуг.
Веб-сайтыны тургузуп тура, оваарымчалыг болуңар. Ам дыка хөй уруглар боттары веб-сайтыларлыг болгулаар. Сайтыга бодунуң бажыңының адрезин, телефонунуң дугаа¬рын азы хууда хөрек чуруун арттырган ажыы чок деп чүүлдү уруглар билген турар ужурлуг. Олар-биле харылзаа тударын күзээн бодунуң сайтызының ажыглакчыларынга уруглар электроннуг шуудаңының адрезин арттырып болурлар.
Электроннуг шуудаңның адрезинге манавааны таарымча чок бижиктер кээп болур. Танывазы адресаттардан электроннуг шуудаңны ажыдып тура оваа¬рымчалыг болуру күзенчиг. Бир эвес уруглар кыжаныыш¬кынныг азы эрезеңгей (эрг. сексуалдыг) ужур-уткалыг дыңнадыглар ап турар болза, ооң дугайында ада-иезинге доп-дораан чугаа¬лаары чугула.
Сеткил өйген, эпчок болгаш дүвүрээзинниг бир чүүлге Интернетке таварышкан болза, ада-иелерге ыяавыла дыңнадыры чугула.
Интернетке чагаалажып турганың туугай таныырың кижи арын көржүп ужуражырын саналдаан болза, кандыг-даа байдалдарда аңаа чөпшээрешпес болза чогуур. А бир эвес ужуражылга ылап-ла болур дей берген болза, ону хөлзээзинниг черге ада-иезиниң үделгези-биле эрттиргени дээре.
Эрезеңгей теманы азы шажын-чүдүлге ужурларын сайгарып чугаалашкан чаттардан ойлааны дээре. Баштайгы дээрезинде кем-айыыл чок ышкаш сагындырар ол айтырыглар чаш уругга боттуг айыылды тургузуп болурлар. Дыка хөй шажын-чүдүлге бөлүглежилгелери элээдилерни элзедирин бодап, четкиге кеденип чоруурлар.
Чатка душкан кижи бүрүзүнге, уругнуң өг-бүлезиниң кежигүннеринге, эш-өөрүнге, башкыларынга база чүдүлгезинге удур үзелдиг кижилерге бүзүрээн херээ чок.
Истеп-сүрүүшкүннү болдурбазы-биле бодунуң хиндиин чажырган онлайн атты чатка ажыглааны дээре.
Сагыш-сеткилди эпчок байдалга тургузуп турар эрезеңгей* уткалыг деп көстүр, кыжаныглыг дыңнадыгларга кажан-даа харыылаан ажыы чок.
Ада-иезин баш удур дыңнадып кагбайн, онлайн-өңнүктерге адрези, телефонунуң дугаары азы чурук-хөрүү дээн чижектиг амы-хуунуң материалдарын чоргузуп берген ажыы чок.
Интернетке душканы кижилер херек кырында бодап чорааның кижилер эвес болгулаар дээрзин уругларга кезээде сагындырары чугула.
Уругларның интернетке айыыл чок хамаарылгазын хевирлээр мындыг чергелиг хоруглар-ла хөй. Бо дээрге эң-не кол-колу-дур.
Артур Хертек белеткээн
