Тываның кадет корпузунуң 10-гу класстың өөреникчилери ырда кирген Ыраажы-Хем, көктүг-шыктыг Хөндергейге Тываның улустуң чогаалчызы, этнограф Монгуш Борахович Кенин-Лопсанның 100 харлаан оюнга тураскааткан байырлыг эртем-шинчилел конференциязынга киришкенин башкызы Лидия Ооржак дыңнаткан.
– Улуг чыышка келгенивис өөрүнчүг болду. «Өг-бүле кижизидилгези – кижини хевирлээриниң үндезини», «Монгуш Кенин-Лопсан – тыва чоннуң чоргааралы» деп темалаларны чогаалчының шүлүктеринге, чоок чораан кижилериниң сактыышкыннарынга даянып, шыдаар шаавыс-биле, сайгарарын оралдаштывыс.
Тыва улусчу чаңчылдарны сагыыры, оларның ажык-дузазын билири, уругларын-даа, ада-иезин-даа хүндүлээри чугула дээрзин 10-гу класстың өөреникчилери Денис Хертек, Намзырай Донгак, Күдерек Нажик олар Кенин-Лопсанның шүлүктеринге даянып таныштырганнар. Чаа өөренип эгелээн «Өг-бүле педагогиказы» деп номунуң ужур-утказын база кичээнгейге алганнар.
Өгбе чогаалчының ачазының, авазының дугайында ханы, ынакшылдыг уткалыг шүлүктерин өөреникчилер номчааннар.
Ачам-биле база катап
Аңнап-меңнеп чорзумза де.
Башкы харлар уруп турда,
Башкы таңдаа четсимзе де.
Орай сылдыс чайнап турда,
Отту салып орзумза де.
Одаг кыдыы чылыг черге
Ооргам дөгеп чытсымза де.
Чолдак даңзы соргулап каап,
Ачам катап көзүлзе де.
Чоннун бурун тоолун ыдып,
Алганырын дыңназа де.
Ачам хөөрде таалап чыдар.
Аныяк шаам арттар ашкан.
***
Авам дүшке кирер болду,
Арыг кыдыы черге душтум.
Торгу тонун хөлбеңнедир
Доруг аъттыг халдып келди.
Авам аъттан оожум дүшкеш,
Артынчагын дүжүрүптү.
Аяк долдур сүттү куткаш,,
Аяар менче сунар болду.
Кагып-суксап чораанымны
Канчап билир авам ыйнаан.
Чаңгыс шаажаң сүттү пактааш,
Шагзырааным чиде берди.
Эрте чазын мөчээн авам.
Эрте күзүн дүшке кирди.
М.Б. Кенин-Лопсанның «Төлге» деп номнуң сөөлгү арыннарында шүлүк бөгүнгү хемчегни баш удур көрүп каан дег, өөредиглиг дээштиг.
Кажан-на ийик, даңгаар эртен
Карактарым шийиптер мен.
Кандыг ырым артып каарын
Хандыр угаап билбес-тир мен.
Анай чаштың каттырганын,
Ава кижи ыглаан үнүн,
Дывылаан хем сүрүг даажын,
Дыыжы кулаам дыңнавайн баар.
Чиңгир көк дээр делгемнерин,
Чиндигир шык чечектерин,
Көгжең харның уруп кээрин
Көскү караам көрбес апаар.
Адым сактыр кижи артса,
Араңарда чурттааным ол.
Кандыг-даа төл бодунуң ада-иезиниң чанынга аас-кежиктиг өзер болзун деп йөрээл-биле оолдар ажылын төндүргеннер.
Тыва чоннуң чоргааралы Монгуш Бораховичиниң адын сактып, ооң байлак, өртек чок ажылдарын үнелеп, улуг байырлалда киржип турарывыс хүн, шынап-ла, кежиктиг, төөгүлүг хүн болган.