Тываның Культура яамызының улуг хуралында 2024 чылдың түңнелдерин үндүрүп, 2025 чылдың планнарын сайгарган. Сайыт Виктор Чигжиттиң демдеглээни-биле алырга, эрткен чыл чурттуң Президентизиниң чарлааны Өг-бүле чылынга база Тываның Россияже эки тура-биле каттышканының 80 чылынга тураскааттынган.
Республиканың культурлуг амыдыралынга дыка хөй чырык болуушкуннар болган. Республика Чазааның үрер хөгжүм оркестри, Тываның национал оркестри, В. Тока аттыг симфониктиг оркестри, филармонияның, Национал театрның, «Саяннар» ансамблиниң болгаш өске-даа чогаадыкчы бөлүктерниң артистери Тываны Россияның болгаш делегейниң сценаларынга калбаа-биле төлээлээн. Москва, Томск, Кемерово, Новосибирск, Иркутск, Улан-Удэ, Чита, Хабаровск, Элиста болгаш Россияның өске-даа хоорайларының чурттакчылары тыва коллективтерниң оюн-көргүзүглерин көрген. Тыва мастерлер Моолга, Кыдатка дээш, даштыкы шөлдерге бараалгаан.
Республиканың бодунда культурлуг хемчеглер хөйү-биле эрткен. Эрткен чылын бодунуң квартеди-биле Игорь Бутман, Москва, Новосибирск хоорайлардан пианисттер, Бурятия, Омск, Красноярск, Калмыкия, Хакасиядан артистер аалдап кээп чорааннар. Чүгле «Үстүү-Хүрээ» фестивалы Россияның аңгы-аңгы хоорайларындан 1500 ажыг аалчыны хаара туткан.
Билдингир тыва бөлүктерниң Тывадан дашкаар үргүлчү гастрольдары республикага оюн-көргүзүглерниң санын эвээжеткенин концерт статистиказы көргүскен. 2023 чылга деңнээрге, эрткен чылын көрүкчүлер саны 27 муң кижиге эвээжээн. Ынчалза-даа үнүүшкүннер үезинде көрүкчүлер үш катап көвүдээн – 26 муң кижиден 71 муң чедир.
Республиканың Культура яамызы улуг гастрольдар-биле “маңаа эртер” культурлуг хемчеглер календарын көвүдедип болур деп санаан. Яамы 2024 чылдан эгелеп “Культурлуг десант” деп албан чери төлевилелин эгелээн, ооң кол утказы – Тываның эң-не ыраккы суурларынче чогаадыкчы бөлүктерниң үнүүшкүннерин калбартыры.
Десантчыларның составынче чүгле артистер болгаш хөгжүмчүлер эвес, а библиотекарьлар, улусчу ус-шевер мастерлер, ойнаар-кыстар театры дээш, оон-даа өскелер кирип болур.
Коллегияның киржикчилери адырның чидиг айтырыгларын база сайгарган. Мергежилдиг кадрларның чедишпези – эң-не чидиг айтырыгларның бирээзи. Бо хүнде 369 культура албан черинде 3808 кижи ажылдап турар. 100 ажыг ажылчын олут хостуг, олар колдуунда көдээ культура төптеринде болгаш уругларның уран чүүл школаларында олуттар-дыр. Ылаңгыя хөгжүм башкылары шуут чедишпес.
Республиканың эрге-чагыргазы культура адырынга кадрларны адрестиг белеткээр төлевилелди ажылдаткан. 2024 чылда өөредилге черлерин 100 кижи аңгы-аңгы мергежилдерлиг дооскан. 2025 чылда чуртка ажылдап эгелээр “Көдээ черниң культура ажылдакчызы” программа көдээ культура албан черлеринге кадрларны хаара тударынга болгаш арттырарынга дузалаар деп, яамы манап турар. Аңаа бо чылын эвээш дизе 13 кижи киржир.
«Культура» национал төлевилели-биле шупту планнар күүсеттинген. Көдээ клубтар, уругларның уран чүүл школалары, театр, музей дээш, 17 культура албан черинге улуг септелгени кылган. Копту-Аксы суурда чаа культура бажыңы, а Хову-Аксында чаа ном саңы ажыттынган. 16 ном саңын “Национал электроннуг ном саңы” системазында болгаш дүрген интернетте кошкан, хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг төптер кылдыр эде чаарткан.
Аныяктарга культура албан черлеринче халас барып, а албан черлеринге акша-төгерикти ажылдап алыр арганы берген «Пушкин картазы» федералдыг төлевилелге республиканың киржилгезиниң түңнелдерин база чугаалашкан. Тывада 369 культура албан чериниң 113-ү ол программада коштунган. 14-тен 22 харга чедир назылыг карта ажыглакчыларның саны 29 муң ажыг кижи, азы ол хире назы-харлыг шупту чурттакчыларның 61 хуузу болган.
Хуралда чон аразында-даа, профессионал ниитилелде-даа ат-алдарны чаалап алган төлевилелдерни база демдеглээн. Тываның чогаадыкчы коллективтери янзы-бүрү мөөрейлерден, фестивальдардан 50 ажыг шаңналды чаалап эккелген.
«Саяннар» хөгжүм болгаш танцы театрының тыва хөгжүм херекселдериниң оркестри «Дириг удазын» деп бүгү-российжи мөөрейниң Дээди шаңналын чаалап алган. Россияда чогаадыкчы үлетпүрнүң тулган дээн чеди школазының санынче делегей чергелиг «Хөөмей» академиязының чанында чогаадыкчы үлетпүр школазы кирген. Национал парктың «Тыва кавай» төлевилели таарымчалыг хоорай хүрээлелин тургузарының эң эки төлевилелдерниң бүгү-российжи мөөрейинге тиилээн. Кызылдың аныяк көрүкчүлер театры Уругларның болгаш аныяктарның чогаадыкчы болгаш хууда хөгжүлдезиниң XII делегей төлевилелиниң кол шаңналын чаалап алган.
Эрткен чылын уран чүүл адырында чаа эгелээшкиннер база демдеглеттинген. Үрде манаан болуушкун – Өскүс-оол дугайында тоолдарынга үндезилээн «Сырын хаттың тоожузу» деп бирги тыва мюзиклдиң оюн-көргүзүү болган. База бир премьера – Степан Сарыг-оолдуң чогаалынга үндезилеттинген «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп кино чырыкче үнген.
Культурлуг хемчеглер көөр кижилер саны көвүдээн. 2024 чылда 6,5 сая кижи оларны көрген. Луганск биле Донецк улусчу республикаларның девискээринде тускай шериг операцияларының девискээринге концерт программалары артистерге эң үнелиг болган. Тускай шериг операциязының киржикчилерин болгаш оларның өг-бүле кежигүннерин деткиири яамының болгаш республикада культура болгаш уран чүүл ажылдакчыларының шупту ниитилелдериниң аңгы угланыышкыны болуп келген болгаш болуп артар.
Ада-чурт камгалакчызының чылынга болгаш Тиилелгениң 80 чыл оюнга комплекстиг хемчеглерни, ооң иштинде делегей чергелиг фестивальдарны болгаш эртем конференцияларын планнаан.
Яамының чагыы-биле Тываның күрүне филармониязынга концерт залын тудуп эгелээр. Ону 2026 чылда ажыглалче киирер.
Тываның Баштыңының культура болгаш уран чүүл адырында чогаадыкчы төлевилелдер дээш хууда кижилерге тыпсыр грант дээш мөөрей – хөй-ле культура ажылдакчыларының манап турары улуг болуушкун. Ооң түңнелдерин Тываның культура ажылдакчыларының хүнү – март 25-ке чедир түңнээр. Шаңнал бүрүзүнүң хемчээли – 100000 рубль.
