Тываларның Чаа чылда езу-чаңчылчаан чеми. Үүже, хырбача

Шагаа байырлалындан тыва кижи бүрүзүнүң чуртталгазынга чаа үе-шаг эгелээр. Шупту байырлалдарда ышкаш, ооң база бир-ле чугула кезээ чем чооглаары болур. Шупту көшкүн чоннар дег, Тывалар база чаа чылдың чемин эрте-ле белеткеп эгелей бээр.

Тывалар сооктуң дүжерин манап алгаш, эътти белеткеп, доңуруп алыр чораан. Л. П. Потаповтуң бижип турары-биле алырга, доңурар эъдин өг-бүле бүрүзү кыштагже көжерин мурнунда белеткээр турган. Ол чаңчылды “үүже кылыры” дээр. Улуг хырын иштинге эътти шыгжап алыр, ону хырбача (хырмача) дээр. Ол Чаа чыл чеминиң чугула шинчи-демдээ болур турган.

Октябрь – ноябрьда, кыштагже көшкеш дораан, мал-маган семис турда, бай-шыырак өг-бүле бүрүзү эң улуг болгаш семис хойларны азы каш чазап каан өшкүлерни, инекти, буганы, сарлыкты азы аътты соп алыр турган. Малды өзээрде, тускай аргалыг турган: хендирбениң улуг-дамырын хенертен үзүпкеш, эъдиниң иштинге артып калган хан-биле изиг-хан кылыр турган.

Сөөктерни чемге холуп, а эң-не семис эъдин ижин-хырны-биле улуг кезектерге доорааш, арыглаан улуг хырын иштинге ораагаш, харже суп алыр азы соокка шыгжап алыр турган. Чамдыкта малдың эът-сөөгүн бүдүнү-биле доңуруп алыр турганнар. Улустуң чугаазы-биле, Шагаага белеткээн эътке дегбес, а Шагаа хүнүнде “бузуп” алыр турган.

Тыва үндезин культура төвү А. У. Ондарның ажылынга даянгаш белеткээн.