Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның республика девискээринге кем-херек үүлгедиишкиннерин чавырылдырар хемчеглерни калбартырынга чер-черлерге эрге-чагырга, хөй-ниити каттыжыышкыннары болгаш чоннуң демнежилгезин чедип алыр дээн даалгазын күүседири-биле, ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа республикада аарышкылыг айтырыгның бирээзи – арагалаашкынның база ооң хайындан болуп турар кемниг херектерни болдурбас дээш кандыг хемчеглерни алырын сайгарып чугаалажыр дээш чоннуң ат-алдарлыг оолдарын Тыва үндезин культура төвүнге чыгган.
Республиканың күүсекчи эрге-чагыргазындан ажылдакчылар, Тываның Дээди Хуралының, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутаттары, муниципалдыг тургузуглардан төлээлер, культура, спорт, өөредилге, аныяктар херектериниң адырындан ажылдакчылар, хөй-ниити организацияларның удуртукчулары, шажын чүдүлге башкылары дээш, сагыш-сеткилинден аарып чоруур кижилер айтырыгның сайгарылгазынга киришкен.
Эрткен чылын республикада хоойлуга чөрүштүр садып турган 80 тонна арага аймаан хавырган. 2021 чылдан тура бүрүткеттинген кем-херек үүлгедиишкиннериниң саны 37 хуу, үптекчи халдаашкыннар 68 хуу, өлүрүүшкүннер 42 хуу, дагын катап херек үүлгедиглери 27 хуу, “эзирик” кем-херектер саны 25 кызырылган. Назы четпээннерниң кем-херек үүлгедиишкиннери 20 хуу эвээжээн. Бо сан-чурагайларның артында кижилерни салым-чолу, амы-тыны дээш доктаамал чоруткан ажылдың түңнелдери көстүп, албан черлер аразында кады ажылдажылга бары бадыткаттынган.
Республикада хүннүң чыгыы араганың хайы-биле болган кем-херек үүлгедиишкиннери бүрүткеттинип турар. Өг-бүледе эң-не чоок кижилер болур ужурлуг улус – ашаа кадайын, кадайы ашаан бижектеп каар ийик бе, азы эш-өөр чыылган байырлалдар, куда-дой соонда чокшуп, согушкаш, багай болуушкуннарга таваржы берген таварылгалар ам-даа бар. Бо чылдың январьда болган тос өлүрүкчү херектиң үжүн херээжен кижилер кылган! Кем-херектиң канчаар болганын истеп көөрге, ооң дөзү арагалаашкындан эгелээн болур. Бо мындыг дүвүренчиг байдалдан үнер дизе, шупту чүнү канчаар ужурлуг бис деп айтырыгны чыылганнарга салгаш, тыва үндезин ужур-чаңчылдарны болгаш культураны шинчилеп, ону чон ортузунда нептередип чоруур кижи – төптүң директору Игорь Көшкендейге сөстү ол берген.
Тываның улустуң хөөмейжизи Игорь Көшкендей шаг төөгүден бээр тыва чоннуң арагага болгаш бижекке хамаарыштыр ужурларын таныштырган. Ада-өгбелерниң ужур-чаңчылдарында арага ижери хоруглуг турган, а ону кандыг-бир езулалдарда, дойларда чемниң дээжизин кылдыр өргүп чажар турганын чугаалаан. Шаг-төөгүден тыва эр кижиниң хевир-сынын чазаар, хей-аъдын көдүрер эдиниң бирээзи – оттук-бижек. Эр кижиниң ыдык эдилели кылдыр санаттынар – бижекти кижиже сунарда безин ол кижиже угландыр эвес, а сывын көрүндүр тутсуп бээр чораанын тайылбырлаан. Бижекке хамаарыштыр шинчилелдерни кылып чорааш, хөй-ле чараш чаңчылдар бар болганын чугаалаан: элезин-довурактан демир-дести тывары, каң-болаттан бижекти каңнап согары дээш, ус дарганнаашкын ажылы улуг. Бижек - домнаашкын база кылыр эдилел. Оон аңгыда өг-бүлениң кол эдилели, аңчы, малчын эрлерниң адырылбас эди. Мындыг билиишкиннерни өг-бүлеге ажы-төл кижизидилгезинге ажыглаары чугула деп саналын киирген.
“Кижизидилгениң ук дөзү – өгбелерниң тыва чонга өнчү кылдыр арттырып бергени ужур-чаңчылдарында. Ол улуг үүжеде кадагалаттынган кижизидилгениң аргаларын амыдыралга ажыглап чоруур болзувусса, черле часпас бис. Ынчангаш дазыл-дамырывыстан ону өөренип эгелээр кылдыр, тыва кижиниң эртем-билиин, культуразын болгаш аян-хевирин хевирлээн хөй адырлыг “Тыва кижиниң овуру” деп төлевилелди ажылдап кылгаш, ону шупту ведомстволар демнежип боттандыраалыңар” – деп, ол саналдаан.
Сарыг шажын төлээзи Буян башкы кижилер сүзүк-чүдүлгелиг чорууру кажанда-даа артык эвес, ынчангаш чон ортузунга “эки амыдырап-чурттаар” деп суртаалды эгидерин саналдаан. Багай үүледиглер кылба, ооң орнун, азы үүлезин боду эвес-даа болза, чоок улузу эдилей бээр деп угаадыр бодалын илереткен.
ТР-ниң Херээженнер эвилели чон ортузунда улуг ажылдарны кылып чоруурун онзалап демдеглээш, Адалар чөвүлели олардан чыда калбас дээш, ажылдарны организастаарын кызыдып чоруурун Тываның Адалар чөвүлелиниң даргазы Сайдаш Монгуш чугаалаан. Чугаа кырында чөвүлелге ажылдаксаар улус хөй-даа болза, херек кырында кээрге, шупту чашты бээрин хараадап чугаалаан. Чонунуң ортузунда ат-алдарлыг, хүндүткелдиг, туткан сөзүн ээлептер, эр мөзү-бүдүштүг, ажы-төлүнге-даа, кожа-хелбээзинге-даа, суурунда-даа хүндүткелдиг улус кожуун, сумуларда кайы хөй. А оларны хөй-ниити ажылдарынче хаара тудуп алыр дээрге, чайы чок апаар. Адалар ортузунга боттуг ажылды уштап-башкарып, езулуг өмек-дөмек болур ужурлуг улус – суму, кожуун чагырга даргалары, баштыңнары болур ужурлуг. Оларның быжыг сөзү, деткимчези эвес болза, ажылды шуудадыры шынап-ла берге дээрзин ол чажыт чокка чугаалаан.
Ынчангаш тыва эр кижиниң хей-адын бедидер “Эр чол” база тыва херээжен улуска хамааржыр “Кыс бүдүш” деп ажылдарны демнежип алгаш эгелээрин ол саналдааш, ажык чугаада киржип келген эр чонну Адалар чөвүлелинче кирер кылдыр кыйгырып, ажылчын коллективтерге, организацияларга, класстарга адалар чөвүлелин тургузары чугула деп саналдаан.
Кызыл хоорай мэриниң корум-чурум талазы-биле оралакчызы найысылалдың эң-не дүвүренчиг микрорайоннарынга солагай болгаш оң талакы дачалар ниитилелдери хамааржырын айтып, уруглар пособиелериниң төлевирлери үнерге, ол акшаны ап турар ада-иелерниң 70 хире хуузу иже бээрин дыңнаткан. Ол хонуктарда назы четпестер комиссиязындан, корум-чурум камгалаар органнардан, школалардан башкылар,эмчи-домчу төлээлер кирген комплекстиг рейдилер үезинде ижер өг-бүлелерниң чурттап турар оран-савазынче шуут-ла кирдинмес апаар: хамаатылар эжиин кымга-даа ажыдып бербейн баар таварылгалар хөй.
Шак ындыг хүннерде кемдеп-берттинген кижилер эмнелгелерже хөйү-биле кирип эгелээрин Каа-Хем кожууннуң төп эмнелгезинге кезер эмчи бооп ажылдап чораан, бо хонуктарда хүндүлүг дыштанылгада болза-даа, кожууннуң Төлээлекчилер хуралында депутат болуп хөй-ниити ажылында киржип чоруур идепкейжи Вадим Иргит-оол чугаалаан.
“Кижилерниң хостуг үези хөй апарганындан база ажыл чок дээн чылдактардан арагалаар деп бодаар мен. Совет үеде кудумчуга анаа кылаштап чорууру ыянчыг боор чүве, ам ажыл-даа, дыштаныр-даа хүн билдинмес апарган. Кижи хүнзедир ажылдааш келгеш, ыяжын чарып, суун суглап, бажың ажылынга дузалажып турда-ла, үе эрте бээр боор. Ам бичии уругларны ажылга кижизидип, чаагай амыдырал күш-ажылдан эгелээр деп бичиизинден угаадыры чугула” – деп, саналдаан.
КПРФ-тиң регионалдыг рескомунуң төлээзи, ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Лодой-Дамба Куулар үениң аайы-биле ниитилел билиишкиннери өскерилгенин, ооң мурнунда кижилер тургузукчу бодалдарлыг турган болза, ам хереглекчи, ажыглакчы хөөн улгатканын чугаалаан. Ада кижи мен деп харыысалганы билиндирер, өг-бүлениң үнезин бедидер хемчеглерни көвүдедир. Төрел аймак чоннуң хүндүткелдиг кижилериниң, өг-бүлелерниң чагыг сөзү хажыдып болбас сургаал кылдыр хүлээп алырын бичиилерге угаадырын сүмелээн.
ТР-ниң Дээди Хуралының культура, спорт болгаш аныяктар айтырыгларның талазы-биле комитеттиң даргазы, депутат Начын Чамбалдоо “Субедей аттыг аныяктар агымы” шимчээшкинниң ажыл-чорудулгазы өскелерге эки үлегер-чижек деп сонуургаткан. Лама башкыларның өөредиин эдерген дыңнакчылар арага чок кудаларны эрттирип, кадык амыдыралды эдерип чоруур.
Эрткен чылын эрткен 100 “элээр” куданың 70 хирезин лама башкыларның өөреникчилери эрттиргени солун. Шажын өөредииниң башкылары социал четкилерде бодунуң арыннарында чүгле ажыктыг, өөредиглиг чүүлдерни салып, хөй аныяктарны хаара тутканын демдеглээн. Оон өскеде, “блогер” бис дижир чамдык улус хөй кижилерни хаара тудуп алыр дээш, чүнү-даа көргүзеринге белен апарганын айыткан. Эзирик, элээри-даа, эр, кызы-даа билдинмес “блогер” кижи чүнү-даа чулчуруп олурар. Бо чоокта “ижинден үнген хей” дугайында ыры дыңнааш, кайгап ханмаанын чугаалаан. Ол ырының дыңнакчылары – колдуунда-ла 13-20 харлыг аныяктар. Культура яамызы чаа “төрүттүнер” ырыларның сөстерин, аялгазын хүлээп алыр тускай комиссия тургузуп шыдавас болуп турар бе айтырыгны культура төлээлеринге тургускан.
Тываның улустуң хөөмейжизи Айдаш Барынмаа мал-маганны кадарчызы хай деп чоруур болганда, суурларда чурттакчы чонну чагырыкчызы углап-баштап, эвилелдээр ужурлуг деп демдеглээн. Суму, кожуун баштыңы база чагырыкчызы Адалар чөвүлелиниң бир дугаар кежигүнү ол болур дээрзин саналдаан. Төрээн суурунда кым кандыг амыдыралдыгыл, аажы-чаңы кандыгыл, өг-бүлезинде чүү болуп турарыл дээш, шуптузун билир кижи ол. Бо берге үеде кымга кандыг дуза, деткимче херегин база-ла олар билип олурар болгаш, хүлээнген девискээринге чедимчелиг, таарымчалыг, тайбың амыдыралды чедип алыр дээш харыысалгалыын сагындырган.
ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа ажык чугаа утка-шынар талазы-биле ажыктыг болганын демдеглээн. Тыва эр кижиниң ыдык эдилели бижекке база тыва чоннуң улусчу ужур-чаңчылдарынга хамаарыштыр өөредилге-кижизидилгелиг элээн каш дамчыдылгаларны эрттирерин ол саналдаан. Ол ышкаш тываларның ук-төөгүзүнден сагып чорааны сүзүглелдиг чажыт билиглерин тарадып-нептередир төлевилелди ажылдап кылыр эгелекчи саналды киирген. Эр кижиниң сүлде-сүзүүн бедидер, чүгле өг-бүлезинге эвес, арат чонунга төлептиг аажы-чаңын, сүр-күчүзүн көргүзер. Улугну улуг, бичиини деп хүндүлээр чараш чаңчылды кижи бүрүзүнге угаадыр. Тыва чоннуң ужур-чаңчылдарын кижизидилгениң таваа кылып алгаш, өзүп олурар салгалдан чолдуг эрни, бүдүштүг кысты кижизидип өстүрери бо хүннүң айтырыы деп чүвени көргүзер ажылдың дүүштүрүкчүзүнге Тыва төптүң директору И. Көшкендейни ол томуйлаан.
Ол ышкаш Айдыс Сынаа Маадырларның үези келген болганда, тускай шериг операциязынга киржип чораан болгаш чоруур езулуг эр улусту бо ажылдарже хаара тудуп, оларның эрес-дидим, маадырлыг, эрзиг мөзү-бүдүштүг үлегерин өскелерге таныштырып, улуг ажылды шупту кады чорударын дугурушкан. Ол сорулгаларны шиитпирлээри эрге-чагырганың шупту адырларындан шынарлыг болгаш үре-түңнелдиг кады ажылдажылганы негеп турарын ол база катап сагындырган. Арагалаашкынны болгаш кем-херек үүлгедиишкиннерин чок кылып, тайбың, тодуг-догаа, кадык амыдыралды тургузуп алган муниципалдыг тургузуглар Тываның Баштыңының эгелээни “Элээр суур” деп мөөрейиниң тускай акша шаңналдарын чылдың-на чаалап ап турарын сагындырган.
