Тес-Хем кожууннуң Самагалдай сумузундан Омак биле Чойгана Ак-оолдар «Кыштаг» төлевилелиниң 2019 чылдың киржикчилери. Амгы үеде олар Агар эдээнде кыштаглап турар. Чайлаа Шуурмак сумузунуң Бай-Даг эдээнде.
Кыштагжылар өдээнде шээр, бода, чылгы малдан аңгыда, кожуунда ховар мал – сарлыкты база тудуп турар.
Мөңгүн-Тайга кожуундан Тес-Хемче келиннеп келген Чойгана төрээн кожуунунуң чоргааралы болур – 20 хире сарлык малды база көжүрүп эккелген. Оон бээр ховар малдың саны каш катап өскен.
Ак-оолдар эр, кыс сарыг көстүктерлиг тыва уксаалыг ыттарлыг, кыштың башкы айында тос эниктиг болган. Олар кожууннуң малчыннарынга аазаан эниктерин дамчыдып бээр деп турар.
Ыт шагдан бээр мал-маган кадарынга, оларны черлик араатан аңнардан камгалаарынга малчыннарның дузалакчызы деп малчыннар санап турарлар.
Аныяк кыштагжылар «МТС» харылзаа операторунуң спутник таваан кыштаанда салган болгаш харылзаазы эки, интернет четкизинче доктаамал кирер аргалыг.
“Үндүрүглериң төлепкеш, дыштыг уду” деп чугаада дег, Ак-оолдар аңгы-аңгы үндүрүглерде өре-ширезин өй-шаанда төлеп турар.
– Кыштаглаашкын чүгээр эртип турар, сиген-ширбииливис чедер, малывыстың деңгели эки. Немелде мал чеми – сула курлавырда бар. Мал оолдаашкыны март 1-де эгелээр. Мал шору доругуп кээрге, апрель ортан үезинде чазагже көжүп чоруптар бис.
Аңчылар азыг диштиг араатаннарны аглап турары-биле, кокайлар талазы-биле байдал өршээлдиг – деп, Омак кыштаглаашкынның байдалы-биле таныштырды.
Аныяк малчыннар үш ажы-төлдүг. Өөнүң ишти Мөнгүн-Тайганың Мугур-Аксындан. Ол уран чүүл школазында домра башкызы. Чойгана уруглары-биле дыштаныр хүннерде ачазынга дузалажып кээрлер. Хеймер оглу ачазының солуттунмас дузалакчызы апарган. Ак-оолдарның кайызы-даа салгал дамчаан малчыннар.
– Шагаа бүдүүзүнде республиканың малчыннарынга малын онча-менди камгалап алырын күзээр-дир мен. Чымыштыг үевис удавас эгелээр болгай – деп, аныяк малчын көдээ ишчилер мал оолдаашкынын чидириг чокка ажып эртерин йөрээди.
Ак-оолдар тыва чоннуң ынак байырлалы – Шагааны эртенги хүннүң херелдери-биле уткуп, эр ээзи саң салып, кыс ээзи шайын, сүдүн чажып, чаларап келген чылды уткуурлар. Өг-бүлениң ынак чеми – бууза. Шагаада эрткен чылын-на белеткеп алган үүжезин бузуп, саржаг, чөкпээн, сүттен кылган аъш-чемин ширээзинге делгеп, байырлаарлар.
Малчыннар он шаа инектиг болгаш саан үезинде хойтпак, саржаг, чөкпек, өреме, ээжегейни белеткеп алыр чаңчылдыг.
Мал оолдаашкынының түңнелдери-биле малдың баш санын камгалап ап, а ол ышкаш сөөлгү ийи чылдың дургузунда үндүрүглерин болгаш камгаладылга чыылдаларын өй-шаанда төлеп ап турган «Кыштаг» төлевилелиниң киржикчилерин Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы хүн херели-биле ажылдаар станцияларны дамчыдып турар.
2021 чылда Тес-Хем кожууннуң шылгараан кыштагжыларының аразынче Ак-оолдар база кирген. Доктаамал чырык хандырылгазы чок малчыннарга ук электри хандырар комплект хүн бүрүде ажыктыын амыдырал бадыткаан. Ооң күчүзү сайгылгаан кыпсырынга, телефон октаарынга база телевизор көөрүнге четчир.
Эрткен чылын "Чеди чүзүн малымайны" деп көдээ ажыл-агый малының көргүзүглүг делгелгезинге малчын “Кара-карак” деп шолалыг сарлыын киириштирген.
