Кызылга «Арыг агаар» федералдыг төлевилелди боттандырарының идепкейжи чадазы 2025 чылда эгелээр. Сентябрь эгезинде Россияның Чазаа чурттуң элээн каш хоорайларында, Тываның найысылалында база, агаар чүдередир хөөнү эвээжедириниң комплекстиг планын бадылаан. Россияның Чазааның даргазы Михаил Мишустин сентябрь 2-де ооң дугайында айтыышкынга атты салган.
«Экология» бүгү-российжи эртем-шинчилел институдунуң эртемденнери “Арыг агаар” төлевилел чорудуу-биле 2023 чылдан бээр Кызылдың агаарының хирленгенинге шинчилелди кылып, ооң тыптып турарының кол дөстерин илереткен. Чылда-ла 34 муң тонна ажыг хоралыг ыш үнүп турарын шинчилел көргүскен.
Тываның эрге-чагыргазы-биле кады хоралыг ышты эвээжедириниң комплекстиг хемчеглери ажылдап кылдынган. Одаар печкалыг хуу өрегелерни кадыг одаар чүүл оттулар котёлдарже, аңгы котелдардан чылыгны дамчыткан төпчүткен чылыдылга объектилеринче шилчидери, чурттаар черлерин хөй квартиралыг чуртталга бажыңнары-биле солууру, бажың боктарын болбаазырадыры дээш, оон-даа өске хемчеглер бар.
Комплекстиг планның авторларының санааны-биле алырга, «Арыг агаар» төлевилелди 2036 чылга чедир Кызылга боттандырганындан, агаарже айыылдыг ыштың үнер хемчээли 5 хире катап – 7,1 муң тонна чедир эвээжээр. Планның боттандырыышкынынга херек инвестицияның ниити хемчээли 38,5 млрд рубль, ооң 35,4 млрд рубльди бюджеттен дашкаар дөстерден, 3 млрд ажыг рубльди – федералдыг бюджеттен, а 81 сая рубльди – республика болгаш хоорай боду хандырары көрдүнген.
Бо төлевилелде Тыва хөй аалдыг чуртталга бажыңнарын хөгжүдеринче болгаш хууда чуртталга бажыңнарын өскээр көжүреринче кол угланыышкынны салган – планнаттынган инвестицияларның эң хөй үлүү, барык-ла 38,5 млрд рубльдиң 35 млрд рубльди ол сорулгаже угландырар. А чоокку чылдарда кол күжениишкиннерни автономнуг котельнаяларны узуткаарынче болгаш оларның четкилерин бүдүн хоорайның чылыдылга системазынче кожарынче угландырар. 10 дугаар школаның, президент училищезиниң, «Лунсин» биле «Өлчей» компанияларның, өртке удур албан чери дээш, хоорайда беш котельнаяны ындыг арга-биле 2025-2026 чылдарда хаары планнаттынган.
Бо хүнге чедир, Тываның найысылалы-биле кады Россияның 16 хоорайларынга агаарже хоралыг бүдүмелдер үндүрерин эвээжедир талазы-биле комплекстиг план бадылаттынган. Бадылаттынган планның бары дээрге, төлевилелче кирген хоорайларга көрдүнген хемчеглер боттандырылга чадазынче дорт шилчип турары ол.
Федералдыг яамылар болгаш албан черлери “Арыг агаар” төлевилелдиң дагдыныкчызы РФ-тиң Бойдус яамызынга хемчеглерни боттандырарынга алган бюджет акшаландырыышкынының, кылдынган ажылдарның дугайында ай санында илеткээр ужурлуг. Тыва биле Кызыл боттары база хүлээлгелерлиг – объектилерни тударының болгаш аңаа экспертиза эрттирериниң талазы-биле төлевилел документилерин ажылдап кылырын харыылаар.