“Тыва дыл – чоннуң өнчүзү” деп VII шуулганның ажылынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг киришкеш, республиканың Чазаа тыва дылды сайзырадырынга немелде деткимче бээр сорулга-биле күрүне программаларын ажылдап кылганын дыңнаткан.
Амгы күрүне программазының боттаныышкыны-биле аңгы-аңгы угланыышкынныг ажылдар күүсеттинип турар. Терминнер комиссиязы ажылдап, словарьлар белеткеттинип, тыва дылды уруглар садтарынга, школаларга өөредириниң өөредилге-методиктиг базазы чаарттынып, башкыларга семинарлар, билиг бедидер курстар болуп, тыва дылда солуннар, сеткүүлдер, чечен чогаал номнары үнүп турарын айыткан. Ынчалза-даа чедир шиитпирлээр айтырыглар ам-даа хөй дээрзин ол онзалап демдеглээн.
– Ажы-төлүнүң эртем-билиг чедип алыр дылының шилилгезин ада-иелер кылыр болганда, дыка хөй ада-иелер уругларының тыва дылга өөренип болур аргазындан ажыы-биле ойталап турары чажыт эвес. Ооң уламындан тыва дылды өөредилге системазында артык эртем дээн хөөннер бары дыка-ла харааданчыг.
Төрээн дылын тоомчага албазы ийикпе азы ону ажы-төлүнге өөредиринден ойталаары тыва дылдың улаштыр сайзыраарынга шаптараазын-даа эвес, а улуг айыыл тургузуп турарын шуптузун медереп билген турар ужурлуг бис. Ада-өгбелеривистиң биске камныы-биле, хумагалыы-биле дамчыдып берген өнчүзүнге шак мындыг кам чок хамаарылгалыг болур эрге бисте бар бе?
Адыр бүрүзүнүң удуртукчулары боттарының угланыышкыннарының аайы-биле тыва дылдың ажыглалын боттандырып, ооң сайзыралы дээш сагыш човаар болза, келир салгалдарывыска дамчыдып бээр өнчүвүс дээш арнывыс кыспас ийик – деп, В. Ховалыг чидиг айтырыгны көдүрген.
Шуулганының ажылын Тыва Республикада Чогаалчылар эвилелиниң тургустунганындан бээр 80 чылдаанынга тураскаадып, тыва чогаалчыларның тыва дылдың сайзыралынга киирип чоруур үлүг-хуузун сайгарып чугаалашкан.
Тываның чогаадыкчы интеллигенциязының төлээлери тыва дылдың кадагалакчызы, сайзырадыкчызы болгаш нептередикчизи болуп чорууру шуулганда демдеглеттинген.
Классикадан аңгыда, амгы чечен чогаал аныяк-өскенниң кижизидилгезинге болгаш сайзыралынга, тыва ниитилелдиң төлээзи, тыва культураның эдилекчизи мен деп минниринге улуг рольду ойнап чоруур. Тыва шүлүктер бижиттинип, ырылар чогааттынып, тоожулар, романнар парлаттынып, шиилер тургустунуп, ол бүгүнү чон номчуп, дыңнап, көрүп турар болза, тыва дылдың хөгжүп, байып, нептереп турарының бир көскү бадыткалы ол болур.
– Бо бүгүнү боттандырарының, деткиириниң аргаларын өөренип көөрүн республиканың удуртулгазынга дагзып тур мен – деп, Тываның Баштыңы даалганы берген.
Тыва дылга тураскааткан байырлыг хүнде Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын база тывыскан.
Сүт-Хөл кожуунда Ооржак Түмен-Байыр аттыг ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Зоя Серен-Доржуевна Ондарга, Тыва Республиканың Өөредилге яамызының Национал школа хөгжүдер институдунуң парлалга болгаш ном үндүрер килдизиниң кол редактору Людмила Ооржакка ак сеткилдиг күш-ажылы болгаш өөредилге шугумунга киирген улуг үлүг-хуузу дээш, Тыва Республиканың Баштыңының Өөрүп четтириишкин бижиктерин тывыскан.
Национал школа хөгжүдер институттуң тыва филология лабораториязының улуг методизи Лидия Ооржак «Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атка төлептиг болган.
Тываның күрүне университединиң тыва филология болгаш ниити дыл кафедразының улуг башкызы Мария Күжүгет «Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы» хүндүлүг атты алган.
Сүт-Хөл кожуунда Ооржак Түмен-Байыр аттыг ортумак ниити өөредилге школазының директору, тыва дыл болгаш чогаал башкызы Екатерина Ондар «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» медаль-биле шаңнаткан.
Тываның Юрий Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чериниң кол редактору Николай Кууларга культура адырынга болгаш тыва литератураның сайзыралынга киирген үлүг-хуузу дээш «Буян-Бадыргы» ордениниң үшкү чергениң шаңналын тывыскан.
Ол ышкаш Тыва Республиканың чечен чогаал талазы-биле национал шаңналдарын тывыскан.
Тываның улустуң чогаалчызы Эдуард Мижит «Амыдырал» деп романы-биле “Бедик утка-шынарлыг тергиин чогаал” деп шаңналга тиилээн. “Очулга ажылын сайзырадырынга киирген үлүг-хуузу” деп угланыышкынга Экер-оол Манчынга төлептиг болган. “Аныяк-өскенни төрээн чуртунга ынак болгаш интернационалчы чорукка кижизидеринге үлүг-хуузу” деп шаңналга Лидия Иргит шылгараан. “Тыва чечен чогаалдың сайзыралынга эгелеп чоруур чогаалчыларның үлуг-хуузу” деп шаңналга Владимир Куулар төлептиг болган.
Чуруктарны Чингис Саая тырттырган
