Анна Кыдат-ооловна ООРЖАК, Кызылдың 9 дугаар Гимназиязында «Улусчу ужур-чаңчылдар Төвүнүң» методизи, Россия Федерациязының ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы.
Мерген угаадыгларны, мерген бодалдарны бурун шагда-ла чурттап чораан философтар, мерген угаанныг, ханы бодалчы шылгараңгай кижилер, чогаалчылар бижип, салгалдарга арттырып каан. Улуг Совет Энциклопедияда мынча деп бижээн: “Афоризм “афорисмос” деп грек дылдан укталган, төнген уткалыг бодалды чечен-мергени-биле илереткен кыска чугаа, кандыг-бир авторнуң ниитижиткен, төнген уткалыг болгаш чиге дорт, шилиттинген кыска сөстерлиг, уран-чечен аяны-биле ханы бодалды бот- тускайлаң, онзагайы-биле, үлегер домактар ышкаш илереткени болур” [1].
Афоризм шынзыдып, тайылбырлап, бадыткавас, а кижиниң медерелинге онзагай бодалдыы-биле дээштиг болуп артар дээнин бадыткап турар, а орус дылда афоризм XVIII вектен эгелеп билдинип келген. Афоризм Россия Академиязының Словарында 1789 чылда демдеглеттинген [4]. Афоризм сөстерни чалгынныг сөстер, угаадыглыг сөстер, мерген сөстер деп болур. Онзагай ханы бодалды сиңирген, төнген уткалыг, кайгамчык чиге, дорт чугаалааны-биле кижиниң угаан-бодалынга артып каар. Олар философчу ханы уткалыг, кедергей онза чидиг угаадыглыг болур. Афоризм домактың сөзүнүң саны эвээжээн тудум, ооң чечен-мерген угаадыглыг утказы күштелир. “Википедия” деп хостуг энциклопедияда “шупту сөстерниң ¾ кезээ чүгле 3-5 сөстерден тургустунган деп демдеглээн.
Афоризмнер өөредиглиг болгаш кижизидикчи ужур салдарлыг. Амгы үеде аас чугаазынга афоризмнер ажыглап чорууру дээрге-ле, кижиниң мерген угаанныын, чечен, чедингир дылдыын, хүннүң-не хөйү-биле номчуттунарын херечилеп турар. Чечен-мерген кижилер-биле соодажыры безин солун, дыңнаан кижини бодандырып, сонуургады бээр күштүг, тускай аянныг. Улуг кижилерниң дыл-домаандан дыңнааным каш чижектерден киирейн. “Ушкан ыяш – доора моондак, улуг өрт – кара хуюк”, “Хая чаңгылыг, сөс харыылыг”, “Харам кижи пөкпес, халас кежик шиңгээвес”, “Сүт чашкан – сүзүктүг, сүме каткан – дузалыг”, “Чалгааң-биле чадыр өөң чударатпа, чалбак чөвүрээ-биле одуң хөмүрертпе”, “Ыт кагар ыяжы чок, ынаныптар бүдүжү чок”, “Бай-даа болза, ядыы шинчилиг, тодуг-даа болза, аш шинчилиг”, “Чоржаң аътты үш кымчылаарга, ийи базар”, “Бора талдың буъдуу дег, мочургалап (өглеп) каар”, “Ада-ие ыраза-даа, алдын Хүн уткуп келир”, “Сеткилиңде хөөмейиң ыры болза, сен-даа чүс чыл чурттап боор сен”, “Чөптүг сөсте буруу чок, чөремеде сөөк чок” дээни чөп. Озал, маажым, далашпас, тоомча чок кижилерни “Сидик чажым черде хиреңде чүге үр болдуң ” деп чемелээн хевирниң мерген угаадыглары база бар.
“Ай өгленирге аът амыраар, Хүн өгленирге кул амыраар”. Кырган авам мооң утказын: “Шаанда шагда тыва кижи чылгы малын муңгаш кажаага тутпас, кыжын-даа, чайын-даа аът ажык дээр адаанга турар, ай “өгленирге ” чылый бээр, ынчангаш аът амыраар, а хүн “өгленирге” улуг соор, бус-тумандан чүү-даа көзүлбес ону ажыглап кул чемненип алыр аргалыг” деп тайылбырлаар чүве. Кандыг бир хереглээн чүүлүн тыппайн баргаш, улуг улус боттарын бо-ла оожуктуруп: “Хереглээрге хереме кудуруу тывылбас деп чүве бо-дур аа” – дээр, хереме дээрге дииң дээни ол, а кудуруу-биле караа аараан кижилерни домнаар чүве-дир. Дииң кудуруу домнуг деп кырган-авам чугаалаар чүве. “Терек бүрүзү ажыг, тенек кижи анчыг” – маңаа тайылбырның херээ чок дээрзи билдингир.
Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның чогаалдарында мерген угаадыглар аажок хөй. Оларның аразында “Тыва дылың, тыва чонуң, тыва чериң – Ожууңнуң үш дажы ол-дур, оглум” (Үш ыдык) – деп бо мерген бодалдың чиге, тодазын көрүп тур бис. Шынап-ла, тыва дылывыстың чечен-мергенин, тывызыын чогаалдарында тывынгыр, угаангыр-сагынгыры-биле дээжизин ооң ажыглаанын демдеглээри чугула. Ооң чогаалдарынга янзы-бүрү, мөзү-шынарга, ие-чашка, күш-ажылга, кырыыр назынга, кижи нүүрүнге хамаарышкан өөредиглиг мерген угаадыгларны хөйү-биле ажыглааны солун.
Чогаалчының “Чогаалдар чыындызында” (1994) “Кижи нүүрү” [3] деп эгеде безин 81 мерген бодалдарны илередип, мөзү-бүдүш, эвилең-ээлдек чончу шынар, кара сагыштыг, авыяастыг, кажар кижилерниң төлеп чок аажы-чаңын сойгалап бижээни кайгамчык.
***
Харам-чазый, чилби сеткил-демир дужак,
Каржы-дошкун, дерзии сеткил – чидиг бижек,
Кара кузум, өштүг сеткил – оо хоран –
Кайызы-даа аажы-чаңның адак багы.
***
Улуг хырын, улуг тура чуртталгада
Ужур-чөпке, буян-чолга чедирген бе?
***
Эмин эртир баяан кижи чүден харам –
Эктинге хеп аянзыдыр кедер шаа чок.
Эргек ораам ирик хендир – аңаа алдын,
Хемдээн сөөгүн ытка бербес – аңаа мөңгүн.
Авторнуң “Хүн чөөн чүктен үнер” номундан [4] “Кара угаан-биле бодаарга” деп кезекте кыска чугааларында чонунуң чечен-мерген бодалдарынга даянып, оккур, мерген, өөредиглиг угаадыгларын чедингир бижип дамчытканы – өгбелерниң улусчу өөредиглери кижизидилгениң күштүг чепсээ дээрзин улам бадыткап, ада-өгбелеривистиң арттырып каан өндүр чагыг-сурттаалдарын амыдыралга ажыглаары чугула деп бодалды илереткен.
Литература.
- Большая Советская Энциклопедия. – М., .
- Даржай А.А. Чогаалдар чыындызы. – Кызыл, 1994.
- Даржай А.А. Хүн чөөн чүктен үнер. – Кызыл, 2013.
- Словарь Академии Российской, производным порядком расположенный”, СПб., 1789-1794, 1,63.