БИР ЧОГААЛДЫҢ ТӨӨГҮЗҮ

◆ "Улуг Тиилелгениң 75 чылынга" мөөрейгеЧаскы үениң бир чараш, онзагай байырлалы – Май 9. Бичии класстан-на сактырым, май ай үнерге-ле, бис­тиң бажыңывыска төрелдеривис чыглып кээр, оларны ачамның улуг акызы Анатолий Кавааевич Аймаа удуртуп-баштап алгаш, суурувус­туң төвүнде турар эки турачы Данзын-оол Даржааның тураскаалын аштап-арыглап эгелээр бис. Оон сумувуска шеригжиткен чыскаал болур, янзы-бүрү маргылдаа­лар эрттирер. Чыскаалга мээң ачамның кады төрээн угбазы, культура ажылдакчызы Чочагай Доңмас­ооловна шүлүкчү Сарыг-оол­­­ Чалбыыш­ович Салчактың бижээни «Фронтучу даайым» деп балладазын аянныг чараш номчуй бээрге, дыка хөй кижиниң карааның чажы бүлдеңейнип дыңнап орар боор чорду. Ук балладаны бистиң школаның өөреникчилери чылдың-на болур «Тиилелгениң салюду» деп уран чүүл фестивалынга уран номчууру база чаңчыл апарган. Ону эге класс башкызы Болат Салчаковна, доозукчулардан Июнь-оол Салчак, Омак Оюн, Айдемир Люндуп кайгамчык­тыг уран номчуп чораанын школавыс башкылары сактып чугаалаар болдулар.«Фронтучу даайым» деп баллада бистиң суур чурттуг эки турачы Данзын-оол Даржаа оглу Салчакка турас­кааткан бооп турар. Онзагай чүве – мээң фамилиям база Даржаа. Эки турачы Данзын-оол Даржаа – мээң ачамның ачазы, кырган-ачамның кады төрээн улуг акызы болур. Мен эрес-дидим дайынчының салгалы бооп чоруурунга дыка чоргаарланып чоруур мен.«Фронтучу даайым» деп баллада мындыг одуруглардан эгелээн:Хола-хола хараганныг хову кежирКолдуктааштыг шериг кижи чоруп орган,Хая-даштыг Кызыл-Дагның мурнун дургаарКаас өглер ыжы шөйлүп көстүп турган.Данзын-оол Даржаа оглу 1943 чылда 206 шилиттинген эки турачылар-биле кады дайынче аъттаныпкан. Ол Украинаның хоорай, суурларын фашистерден хостаар тулчуушкуннарга маадырлыг киришкен. Дубно, Сурмичи хоорайлар дээш демиселге снаряд частыышкынындан будунче аар балыглаткан. Бо тулчуушкунга маадырлыг чоруу дээш Данзын-оол Даржаа оглу «Эрес-дидим чорук дээш» деп медаль-биле шаңнаткан, 1944 чылда Тывазынга бир буду чок, колдуктааштыг чанып келген.Дайын соонда, күскээр кыжын аалывыскаДанзын-оол даай чаңгыс буттуг чанып келген.«Будуң кайыл, оглум?» – диггеш, кырган-авамБууккан хөңнүн чажырбайн, ыглап орган.Элей берген шинель тонун ужулгаштың,Эптии сүргей чыышкын орта салып каггаш,Орден, медаль хөрек долдур кыңгырашты,Ону көргеш, шала сүртеп, сестип ордум.Төрээн Тывазынга чанып кээрге, чангыс чер-чурттуг­лары Данзын-оол Даржаа оглун чоргаарланган сеткил-биле хүндүлеп уткааннар. Аныяк- өскенге тыва эки турачылар маадырлыг тоолдарда Танаа-Херел, Каңгывай-Мерген дег коргуш чок, эрес-дидим үлегер бооп турганнар.Чеже-чеже чечек ышкаш мен дег эрлерЧевээ болган чаалыг шөлде калбады дээр.«Дайын-чааның кижилерге херээ чок!” – деп,Даайым ынчан арай муңгак чугаалажык.Дайын соонда фронтучу Салчак Данзын-оол Даржаа оглу төрээн чери Бай-Тайга кожууннуң «Тиилелге» колхозунга ажылдап, өг-бүлелиг бооп, чараш, хөй ажы-төлдүг, аас-кежиктиг 1968 чылга чедир чурттаан.Беш адыр сылдызын мээ кадап бергенБедик сынныг фронтучу бөгүн чок-тур.Энерелдиг тайбың ишке киржип чорааш,Эрги балыг чыргазындан мөчүп калган.Амгы үеде фронтучунуң салгалдары, бистер, суурувус Кызыл-Дагдан Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан эки турачыларны утпайн, оларның төөгүзүн чыып, музей башкызы Хертеш Екатерина Салчак­овнаның удуртулгазы-биле өөренип турар бис. Ол ажылга мен база үлүг-хуумну киирип, башкым Ольга Болат-ооловна Күжүгет-биле шинчилел ажылын кылып тур бис.Даайымның чаагай херээн уламчылаанТараалаң бай Совет чурттуң солдады мен.Чаага салбаан Кызыл тугун быжыг тутчуп,Чамбы-дипке тайбың күзеп, адым салдым.Нарынэ Даржаа,Бай-Тайга кожуунда Кызыл­Даг ортумак школазының 7-ги клазының өөреникчизи. Башкызы Ольга Болат-ооловна Күжүгет. Чурукта: эки турачы Данзын-оол Салчак оглу Семис-оол-биле. (2019 чылдың ноябрьның 26-да № 48 "СЫЛДЫСЧЫГАШ" солунга үнген).