Чер-чурттуң байлаан ажыглаары чөп

Президент В. Путин 2022 чылдың сентябрьда Россияның Чазаанга металлургияга, медицинага болгаш химиктиг бүдүрүлгеге, микроэлектроникага, авиатудугга ажыглаарынга чедишпейн турар чиг этти чижээ, титан, марганец, титий, ниобияны тып, болбаазырадырынче геологтуг разведка чорударынче кичээнгей салыр даалганы берген.

2023 чылдың апрельде РФ-тиң Бойдус курлавырлары болгаш экология сайыды Александр Козлов дефицитти тургузуп турар чиг этти илередир геологтуг разведканың түңнелинде, 7 девискээрде литий, ниобий, бериллий болгаш тантал тывыштыг черлерни ажыглалче киирери планнаттынганын дыңнаткан.

Оларның бирээзи Тывада Тастыг деп чер болуп турар. Эрзин кожуунда ол чер чүгле Россияда эвес, а делегейде литий чыдыны-биле эң байлак. Тастыгда чартык миллион тонна хире стратегтиг металл курлавыры барын эксперттер санаан. Ында ак-коргулчун, тантал база ниобий элбек. Литийни радиоэлектроникада, ядерлиг энергетикада, медицинада калбаа-биле ажыглап турар. Аккумулятор батареялары, дамчыдар удазыннар бүдүреринге ол ажыглалдыг.

Тастыгга баш бурунгаар шинчилелдерни эң баштай 1955–1960 чылдарда чоруткан болуп турар. Кызыл хоорайдан мурнуу-барыын чүкче 400–450 хире километр черде турар.

Россияның Чазаа Тывада Тастыгның полиметалл чыдынын шиңгээдип болбаазырадыр инвесторну тодарадыр аукционну чарлаар айтыышкынны үндүрген. Билдириишкиннерни сентябрь 29-ка чедир хүлээр, садыглаашкын октябрь 18-те болур дээнин чарлаан.

Тастыг чыдынында литий казып тывар бүдүрүлге ажылдай бээр болза, республикага муң ажыг ажылчын олуттар ажыттынар дээрзин Тываның Экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр яамызы дыңнадып турар. Барык 30 хире чыл ажылдаар бүдүрүлге Тываның бюджединче 160 хире миллиард үндүрүгнү киирер дээрзин баш бурунгаар санаашкыннар чугаалап турар-даа болза, республиканың чамдык чурттакчылары чүвениң ужурун ам-даа чедир билбейн турар.

Республиканы удуртуп чорааннарның бирээзи, 1973–1990 чылдарда СЭКП Тыва обкомунуң 1-ги секретарынга ажылдап чораан хүндүлүг хоочун Григорий Чоодуевич Ширшинден бо талазы-биле бодалын айтырган бис. Ол мынчаар харыылаан:

– Россия бо байлак талазы-биле делегейде көскү черде турар. А Россияның иштинде Тыва база мурнуку одуругда. 1967 чылда ССРЭ-ниң Сайыттар чөвүлелиниң чанында Геодезия болгаш картография талазы-биле кол эргелели Тыва АССР-ниң картазын бадылаан. Ынчан казымал байлак талазы-биле элбек Тастыг болгаш өске-даа черлерни ол картаже демдеглеп киирген. Ынаар элээн хөй черлер кирген.

Мээң ажылдап чораан үелеримде Тастыгда литий чыдынын казып болбаазырадыр дугайында айтырыг көдүрүлбейн турган. Ам эрткен чылдан тура чүвениң байдалы билдингир апарып, бо талазы-биле айтырыгны шиитпирлеп эгелээн-дир.

Мен бодаарымга, айтырыг ийи аңгы талалыг. Бир талазында, оран-чурттуң байлаан ажыглаар дээни чөп болбайн аан. Ол чүгле күрүнениң холунче кирер болза, анаа-дыр ийин. А бир эвес мөөрей ёзугаар тиилээн кандыг-ла-бир бай компанияның хууда холунче кирер болза, ол нарын ышкаш-тыр. Ынчап баарга, ол төлевилелди күрүне шыңгыы хыналдага алыр ужурлуг. Казыышкыннар чорудуп турар үеде экология дугайында айтырыглар албан көдүрлүп келир болгай. Ынчангаш шупту талазын эки шүгдүнүп көөр болза эки. Казыышкыннар эгелей бээрге, баш удур Тываның Чазаа ол компанияның удуртулгазы-биле аңаа ажылдаар улусту тус черниң чонун колдадыр алыр дугайында дугуржулгадан чарып алган болза деп күзээр-дир мен.

Тастыг деп чер Эрзинниң Качык талазынче барык кызыгаар чанында чыдар чер-дир. Аңаа улуг казыышкыннар кылып эгелээр болза, улуг чүък сөөртүр машина-балгат үзүк чок аргыжар апаар. Ынчан даглар-хемнерни ажылдыр орук айтырыы база шиитпирлеттинер-дир. Тывага хөй үндүрүг төлеп бээри база барыктыг, хөй ажылчын олуттар ажыттынар, чоннуң амыдырал-чуртталгазы чүгээртээр.
Чуртувустуң бо байлаан ажыглалче киирер деп турары, Тываның социал-экономиктиг сайзыралынга улуг ужур-дузалыг фактор болуп турар.

К. МОНГУШ.
Чурукту интернеттен алган.

«Шын» 2023 чылдың сентябрь 6