Тывада Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилериниң аразындан ийи херээжен фронтучу Антонина Яковлевна Фролова биле Наталья Ивановна Маслова арткан. Хоочуннарның кайызы-даа 96 харлыг, Кызылда чурттап турар.

Бомба, мина частыышкыннары диңмиреп-ла турар

Он тос харлыг Наталья 1943 чылда харылзаа курстарынга чартык чыл өөренген соонда, аныяк кысты фронтуже чоруткан. Ол 1943-1945 чылдарда Украин, Белорусс фронтуларның кезектеринге харылзаачылап турган. “Дайын үезинде дыка берге. Ынчалза-даа бистер фашист эжелекчилерни чылча шавар дээш, кадыг-дошкун үелерни ажып эрттивис. Киев чоогунга, дайын шөлдеринден ырак эвесте, чер адаанга кылган телеграфка 30 хире механиктер болгаш харылзаачылар дүн-хүн чокка ажылдап турдувус. Фронтудан келген медээлерни хүлээп алгаш, дээди эртемниг харылзаачы-телеграфистерге дамчыдар бис. Медээ бүрүзү чажыт бижиктиг, ында чүнү дамчыдып турарын кым-даа билбес. Чажыт шифр-биле бижээн медээлерни тускай килдистиң телеграфистери номчааш, тарадыр. Совет полководчу Георгий Жуков фронтудан дамчыткан медээлерлиг телеграф лентазын үзе тырткаш, карманынче суп алгаш, кылаштап чоруптар турган. Ол узун эвес дурт-сынныг, шошкуй аарак кылаштаар. Георгий Жуков телеграфче доктаамал кээр турган. Ооң-биле 1943 чылдан 1945 чылга чедир дайынны кады эрттивис.

Чажыт медээлер дамчыдып турар черге хонаш тургузар хамаан чок, ооң чоогунга кым-даа турбас ужурлуг. Ынчангаш ээлчээвис төне бээрге, бистерни чоокку суурларже чедирип каар. Харылзаачылар черле дайынчыларның соондан чоруп турар болгаш хонаштарны каш-даа солуур. Чайын арга иштинге майгыннарга удуп чыдыптарга, бомба, мина частыышкыннары диңмиреп-ла турар. Бир катап, оңгуларда чудуктар дег,

чыскаай салган дайынчыларның мөчүлериниң чанынга-даа хонган бис. Чүге дизе, оон өске хонар чер чок” – деп, Наталья Ивановна сактып чугаалады.

Поездини доктаадып, өөрүнчүг медээни дыңнаткан

1945 чылда харылзаа полугунуң шериглерин Японияже октаан. “Тиилелгени орукка уткудум. Ынчан Японияже бар чораан поездини доктаадып, өөрүнчүг медээни дыңнадып, шериг ырыларны чаңгыландыр салган. Ынчан ыглап-даа, ырлап-даа, самнап-даа, өөрлеривыс-биле куспактанчып-даа турдувус” – дээш, фронтучу ол аас-кежиктиг хүннү сактып, кезек када сагыш-бодалче шымны берген ышкаш болду.

Кандыг-даа ажылдан чалданмас

Фронтучу Тывада амыдырап-чурттаанындан бээр алдан чыл ажа берген. Ол Черби сумузунуң школа-интернадынга поварлап, Хову-Аксынга уруглар садынга чаштар карактап, Кызылга садыгга он чеди чыл ишти техниктиг ажылчын болуп ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Кырган-ава үш ажы-төлдүг, чээрби ажыг уйнуктарлыг. Тываның Чазаа хоочунга бажың садып алыры-биле акша-хөреңгини аңгылап бээрге, Кызылдың төп Кочетов кудумчузунда тууйбу бажыңда бир өрээл квартираны садып алган. Регионнуң социал камгаладылга фондузундан кылаштаарынга дузалаар, дыңнаарын күштелдирер херексел, эм-таң дээш күрүнеден көрдүнген чиигелделерни ап турар.

Аныяк кыстар ооң соондан магадап көрүп...

Наталья Ивановна дааранырынга ынак. Ол аныяандан-на өскелерден чараш платьелери, юбкалары, хөйлеңнери-биле ылгалыр турган. Майыкты бодунуң күзээни-биле чогааткаш, кымда-даа чок хепти даарап алыр. Аныяк кыстар ооң соондан магадап көрүп артып калыр турган. Хоочунну чурукка тырттырар деп турумда, уруун костюм адаанга кедер ак хөйлеңни шкафтан уштуп бээрин диледи. Чеже-даа назы-хары улгады берген болза, ооң бодун

чараш алдынары биеэги хевээр арткан. Чуруун көргеш: “Арнымда дырышкактар эвес болза, ажырбас-тыр” – деп баштактанды.

Ира мени эки ажаап-тежээп тур

“Деткимче” социал төвүнүң ажылдакчызы Ирина Романова фронтучу кырган-аваны тос чылдың дургузунда карактап, ачы-буянын чедирип турар. Наталья Ивановнага социал ажылдакчы чоок кижизи апарган. “Ира сээң мурнунда келгеш барды. Ол энерел сеткилдиг дыка эки кижи. Мен дээш сагыш-човап, доктаамал телефоннап кээр. Аңаа шуут өөрени берген мен. Мээң төрелдеримни база шуптузун таныыр. Ира-биле шупту чүүлдерни үлежир, дыка найыралдыг бис. Квартираны чылда бир катап уругларым чугайлап каарга, арыг турар. Ира бажыңны арыг-силигге тудуп, мени эки ажаап-тежээп тур” – деп, социал ажылдакчызынга кырган-ава бедик үнелелди берди.

“Дайын болу бээринден дыка коргар мен. Ынчангаш дайын-чаа кажан-даа болбазын, тайбың үе мөңгези-биле турарын күзээр-дир мен” – деп, мени үдеп тура, чугаалады.

Хоочуннуң хөрээн “Германияны тиилээни дээш”, “Дайынчы ачы-хавыяазы дээш” болгаш оон-даа өске юбилейлиг медальдар-каастап чоруур.

Тывада Ада-чурттуң Улуг дайынының сес киржикчизи арткан. Чоокта чаа хоочун фронтучу Георгий Тимофеевич Огневтуң чүрээ сокпайн барган. Дайын киржикчилериниң болгаш хоочуннарның, тылдың ишчилериниң төрээн чуртун немец фашизмден хостажыр дээш канчаар тулчуп чораанын, тиилелгени кандыг өртек-биле чедип алганын төөгүге арттырары бистиң хүлээлгевис.

Шончалай ХОВАЛЫГ
Чуруктар авторнуу болгаш хууда архивтен алга