Бо чылын Россияның хамааты ужар чүүлү 100 чылдаар. Ук адырның хоочуну Белек Кыргыс бо хүнге чедир мергежилинге шынчы болуп артпышаан хевээр.
Тыва – чедери берге регион. Транспорт аргыжылгазынга бодаарга, авиааргыжылга дүрген болгаш айыыл чогу-биле таарымчалыг.
Белек Кыргыс – Кызылдың аэропортунуң арга-дуржулгалыг ажылдакчыларының бирээзи. Россияның хамааты ужар чүүлүнүң хоочуну ужудуушкуннарның айыыл чок чоруунуң башкарылга системазы болгаш сертификация талазы-биле башкарыкчы специализи.
Аэропортта ажылдап турар кижи бүрүзүнүң кол сорулгазы – ужуп, хонуп турар самолеттарның айыыл чок чоруун хандырары. Белек Анай-оолович самолеттарның ужудуп-хондурар шөлүнүң байдалын, самолет ужуп, хонуп турар үеде пассажирлерни уткуп, үдээрин, чүъгүн чүдүрерин, ужар-хемеже кывар-чаар чүүлдү кударын хынап, харыылап турар.
– Амгы үеде төп ужудуушкун чурумун езугаар Кызыл биле Москва аразынга неделяда үш рейс-биле чон аргыжып турар. Ол ышкаш Красноярск, Новосибирск, Улан-Удэ, Иркутск хоорайларже рейстер бар. Оон аңгыда “Тува Авиа” компанияның Кунгуртуг – Кызыл авиааргыжылгазы база бар. Вертолеттар расписание чокка ужар. Хүннүң-не бир-ийи рейс-биле пассважирлер ужуп турар – деп, хамааты ужар чүүлүнүң хоочуну чугаалады.
Россияның хамааты ужар чүүлүнүң хоочуну Кызылдың аэропортунда 1979 чылдан бээр ажылдап келген. Он тос харлыг аныяк оол Иркутскиниң хамааты ужар чүүлдүң техниктиг училищезин дооскаш, баштайгы базымнарын аңаа эгелээн.
– Училищениң алды доозукчузу бистен аңгыда өске хоорайлардан база хөй тускай мергежилдиг аныяк оолдар аэропортка ажылдап келдивис. Совет үеде кадрларны элээн белеткеп турган. Бистерни участоктарже тарадыр хуваап, арга-дуржулгалыг инженерлерге кожуп каар. Дагдыныкчыларывыс-биле үш ай дургузунда стажировканы эрткеш, шылгалдалар дужааган соонда, бот тускайлан ажылдап болур шынзылганы алдывыс.
Аэропортка баштай авиатехниктеп ажылдап эгеледим. Улаштыр бортмеханиктеп, бортинженерлеп 20 чыл ажыг чылдың нүүрүн көрдүм.
Бир дугаар ужудуушкунум ыраккы Тожу кожуунче болган. Мээң албан-хүлээлгем – ужудукчунуң чанынга самолеттуң системаларының ажылын хайгаарап башкарары. «Як-40»-биле 20 хире минута болгаш аңаа чеде берген бис. Ынчан Тоора-Хем чоогунга кышкы аэродром турган. Чүъгүвүстү дүжүргеш, дедир ужарда пассажирлерлиг келдивис.
Ужудукчу ажыл өске мергежилдер-биле дөмей. Кижи бүрүзү ажылын эки билир болгаш хүлээлгезин харыысалгалыг күүседир болза, ажылга бергедээшкин турбас.
Мээң ажылдап кээп турар үемде Тываның авиабүдүрүлгезинге 800 ажыг кижи ажылдап турган. Ынчан аэропорт, авиакомпания, аэронавигация чаңгыс албан чери болгай. Ниитизи-биле самолеттар, вертолеттар саны: «Ан-2» – 20, «Як-40» – 10, «Л-410» – 10, «Ми-8» – 6 турган.
Сезен чылдар-биле деңней көөр болза, ол үеде суур бүрүзү бичии аэродромнуг турган. Мөңгүн-Тайгаже, Тожуже, Кунгуртугже «Ан-2» самолеттар-биле аъш-чемни, чүъктү чедирип турган. Паром туруптар үелерде Черби, Кара-Хаакче авиарейстер база ужар. Кызыл-Мажалыкка элээн штаттыг аэродром турган.
Ынчан «Як-40» самолеттар-биле ужудуушкуннар хөй. Чайгы үеде Красноярскиже сес рейс ужуп турган-даа болза, билеттер чеңдишпес турган. Кызыл-Мажалыкче хүнде үш рейс. Красноярск – Кызыл-Мажалык, Абакан – Кызыл-Мажалык аразынга рейстер база бар. Кызылдан Иркутск биле Улан-Удэ хоорайларже хүннүң ужар. Оон аңгыда Новосибирск, Кемерово, Томск, Барнаул хоорайларже ужудуушуннарны чорудуп турган – деп, ол чугаазын уламчылады.
Келир үениң ужудукчузу Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалыктан. Аэродром Кызыл-Мажалыктың школазындан ырак эвес. Дөрт класс бичии оол өөренип турар клазының соңгаларындан самолеттарның ужуп, хонуп турарын көрүп, даажын дыңнап өскени мергежил шилип алырынга идигни берип, удужукчу болур сонуургалын оттуруп, күзели ынчан тывылган деп болур. Бичии оол соңга караандан ужар-хемелерни көрүп, бодун ооң кабиназынга олурар ужудукчу кылдыр сагыштап турган чадавас.
Россияның хамааты ужар чүүлүнүң хоочуну ужар чүүлдү – эң-не айыыл чок транспорт деп санаар.
– Красноярскиже автобустап чорууру кижиниң бажынга безин кирбес, улус чүгле самолеттаар. Абаканче орук амгы дег каалама дески эвес турган болгаш хондур-хүнзедир чоруп кээр. Самолетка 45 минута болур. Ынчан Кызылдан Каа-Хем суурунга чедир аргыжарының үези оон хөй турган. «Восток» доктаамындан сарыг автобуска тырлып алгаш, чоруп каар. Аэропортка чедир «1» дугаар автобус халдып турган – деп, ужудукчу сактып чугаалады.
Белек Кыргыс ак-көк дээрге сес муң шак ушкан. Ол Москвага база хөй чылдар дургузунда ажылдаан. Сөөлгү ажылдап турган авиакомпаниязы буурап дүжүп каарга, төрээн чуртунче эглип келген. 2009 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үнген. 2010 чылда чаа тургустунуп турган «Тува Авиа» компаниязынче арга-дуржулгалыг ужудукчуну чалаан. Ол үеде авиакомпанияны Юрий Шин удуртуп турган. Ооң оралакчызынга тос чыл ажылдааш, улаштыр баштайгы ажылчын базымнарын эгелээни Кызылдың аэропортунче шилчий берген.
Кызылдың аэропортунуң ужудуп-хондурар шөлүнүң девискээринде куштар хоюзар болгаш дааш үндүрер тускай дериг-херекселдер бар. Ону часкаар ажылдадып эгелээр.
– Аэродромнуң ажылдакчылары ыт-куш-биле демиселди чорудуп турар. Хоорайдан ыттар ажылдакчылар-биле бир дөмей, эртенги шакта келгеш, кежээ ажыл шагының соонда дедир чаныптарлар. Аэропорт хааглыг девискээр болгаш күске-күжүген хөй, ыттарга ону тудуп алыры белен. Черлик ыттар херимни казып кирип кээр. Самолет ужуп азы хонуп турда, шөлге турар болза, айыылды тургузуп болур. Ылаңгыя куштар самолет-биле үскүлешкеш, ужар транспорту үрегдээр. Өршээлдиг болуп онза байдалдар бүрүткеттинмээн.
Аэропорттуң делегей чергелиг кезээн дерээн, самолеттар тургузар черни чаарткан. Кызылдың аэропортунуң ужудуп-хондурар шөлүн долузу-биле эде чаарткан, быжыглаан соонда, кандыг-даа хевирниң агаар хемелерин хүлээп алыр аргалыг апарган.
– Чаартылгалар Тываның экономиктиг хөгжүлдезинге эки талалары хөй. Өске авиакомпанияларга сонуургалдыг апаар. Кожа Моолче, Кыдатче Тывадан авиааргыжылга Абакандан чоок.
Чурттар аразынга рейстерни ажыдар бетинде кадрларның билиин бедидер болза эки. Чижээ, пассажирлер-биле ажылдаар албанның ажылдакчылары делегей стандарттарының негелделеринге дүгжүп, англи, кыдат, моол дылдарны немей өөренип алыры күзенчиг. Олар бүрүткел эртип турар даштыкы чурттардан аалчыларга таарымчалыг байдалды тургузар ужурлуг.
Амдыызында делегей чергелиг сектор кылыр дээш, чаартылга ажылдарын уламчылап турар – деп, Белек Анай-оолович аэропортта чаартылгаларга хамаарыштыр бодалдары-биле үлешти.
Амгы үеде аэропортта 160 кижи ажылдап турар. Олар дээрге пассажирлерге таарымчалыг байдалды тургузуп, ужуп, хонуп турар самолеттарның айыыл чок чоруун хандырап турар арга-дуржулгалыг ажылдакчылар-дыр.
