1939 чылдың август 1-де ССРЭ-ниң Күрүне банкызының чанынга инкассация албанын тургускан. Ынчангаш ол хүннү Бүгү Россияның инкассаторлар хүнү кылдыр тургускаш, чылдың-на демдеглеп турар.
«Инкассация» деп сөс итальян дылдан укталган (incassare — класть в ящик -хааржакче шыгжаар).
Интернетте Россияга инкассацияның төөгүзүнүң дугайында хөйү-биле бижээн-даа болза, Тывага инкассация албанының төөгүзүнүң дугайында кандыг-даа медээ чок болуп турар.
Акша-төгериктиң тыптып келгени болгаш садыг-саарылганың сайзырааны-биле, оларны сөөртүп турда, камгалап-кадагалаары база негеттинип келген. Бурунгу Киевке ол хүлээлгени князь болгаш боярлар, кол-кол шыырак садыгжылар болгаш саң-хөө туткан улус боттары күүседип турганнар.
Тывага баштайгы инкассаторлар Чингис-Хаанның шерии Евразия диптиң хөй кезиин эжелеп алгаш, чаалап, чагырып алган девискээрлериниң чоннары үндүрүг төлээр чурумну тургускан соонда тывылган хире.
Россияның Дээди хамы Кара-оол Түлүшевич Допчун-оол Болгарияга чеде бээрге, ында Түлүштер бис дээр улус ону чалаан чүве-дир.Чеде бээрге, олар Сүбедейниң аът мунуп алган тураскаалының чанында чыглып алган, ону манап турганнар. Кара-оол Түлүшевич тураскаалды көргеш, Сүбедей-дир деп танып каарга, болгар Түлүштер дыка өөрээн деп ол сактып бижип турар.
Ол Түлүштерниң ында Чиңгис-Хаан, Сүбедей үелеринден тура чыдып каан кол чылдагааны, хүлээлгези - ынчангы Болгариядан үндүрүг чыггаш, ону ынчангы Тываже чорудары турган.
Бодавыже колдуу-ла алдын-мөңгүн болгаш өске-даа үнелиг бараан-сараандан тургустунган үндүрүгнү Сүбедейниң шерии чурттунче шериг камгалал-хайгааралдыг чорудуп турган. Ол хире ырак орандан үнелиг чүъктү чорударда, чепсектиг камгалал-хайгаарал чок болур болза, орукка кандыг-даа дээрбечилер ону хунаап ап болур турган.
Ынчангаш өске чурттардан чыгган үндүрүглерни ынчангы Тываже эккээрин камгалап-хайгаарап чораан Сүбедейниң шерииниң чамдык кезиин баштайгы тыва инкассаторлар деп болур-дур.
Улаштыр Кыдат-Моол-Тыва аразынга чиң сөөртүкчүлериниң аразынга база оларның боттарын болгаш чүъгүн кадарып-камгалап чораан оък-чепсектиг, мөге-шыырак улус турганы чугаажок. Оларны болгаш чиң сөөртүкчүлерин боттарын база ынчангы инкассаторлар деп база болур.
Баштайгы тыва инкассаторлар - Сүбедейниң шериинден үнген деп болурун төөгүден факт-барымдаалар бадыткап турар-дыр.
Мерген КЫРГЫС
"Баштайгы тыва кымыл?" деп "Контактыда" бөлүктен
