Кызыл кожууннуң Ээрбек сумузундан ырак эвесте Хавак-Кыры деп черде совхозтуң кагдынган хой чуур оңгачазын катап тургускаш, ажыткан. Сумунуң девискээринде сезен ажыг малчын кодан бар. Оларның саны чыл келген тудуп немежип турар.
Ээрбек сумузунуң «Кыштаг» төлевилелиниң киржикчизи Белек Оюн кожуунда бир дугаар хой чуур черни ажыдып алганы ол. Аныяк малчын сумунуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Айдыс Сундуй болгаш ээрбекчилер-биле оңгачаны демнежип септээш, кажааларны тудуп алганнар. Суг сөөртүр машина-биле сугну эккелгеш, оңгачаны долдуруп турар.
Үш ажы-төлдүг Белек биле Өлзей Оюннар – “Кыштаг” төлевилелиниң 2019 чылдың киржикчилери. Олар эрткен чылын 200 төрүүр хойну дараазында киржикчилерге дамчыдыпкан. Кыштаа Улуг Кара-Суг деп черде. Амгы үеде Сөөскен деп черде чайлаглап турар. Өлзей сумунуң школазында англи дыл башкызы. Кыштагжыларның шээр малының баш саны элээн өскен. Аныяк малчыннарның мал чемин белеткээринге, аай-дедир чорук кылырынга, көжер-дүжеринге “ГАЗ-53” маркалыг чүък машиназы бар.
– Кызыл кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң ажылдакчылары хой чуур чер ажыдар күзелдиг улусту тып турарын дыңнааш, сонуургаан мен. Сумунуң баштыңы ук эгелээшкинни база деткээн. Маңаа чоорту чаглактыг сери туткаш, хой кыргыыр черни база ажыдар бис. Малчыннар хой, өшкүзүн кыргыдып алгаш, улаштыр чугдуруп алырга, эптиг болгаш үезинге камналгалыг болур. Бир хойну чугдурарга, төлевири – 50 рубль. Азы мал-биле санажыр – деп, Белек Оюн ажылын таныштырган.
Ээрбек сумузунуң хоочун мал эмчизи Эрес-оол Монгуш хой чуур черниң байырлыг ажыдыышкынынга киришкен хүндүлүг аалчыларының бирээзи. Ол үжен чыл көдээ ажыл-агыйынга ажылдаан. Хоочун мал эмчизинге эрткен чылын «Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты тывыскан.
– Совет тургузуг үезинде кагдынган хой чуур оңгачаны септеп кылгаш, ажытканынга өөрүвес аргажок. Амгы үеде малды аңгы-аңгы аарыглардан камгалаарының совет үеде эрги аргаларын катап ажыглап эгелээни эки чүүл. Ол ынчан колхозтарның, совхозтарның хой, өшкүзүнүң дүгүн кыргаан соонда, ол-ла дораан креолин холумактыг суглуг оңгачага эжиндирер турган. Ол дээрге саргылардан мал-маганны камгалаарының, кодур болгаш өске-даа аарыглардан малды эмнээриниң бөдүүн, эвээш чарыгдалдыг, билдилиг ажыглаарга, малга болгаш кижиге хора чок зооветеринарлыг арга. Креолин-биле мал-маганның кажаа-хораазын база чаштырып турган.
Совхозтуң октаттынган хой чуур черинге малды сөөлгү катап 1996 чылда эжиндирген. Оон бээр бо ажыл турупкан. Ынчан хүнде беш-алды коданны чуп турган бис – деп, Эрес-оол Конгарович сактып чугаалаан.
Сезен хар чоокшулап турар мал эмчизи суму биле хой чуур чер аразынга кылаштаар чаңчылдыг. Ол аныяктар-биле бир деңне хойларны буттааш, оңгачаже киир идип турган.
Чаартынган оңгачага хоюн чугдурган Анатолий Өпей-оол: “Малывыс кыжын хүр-менди кыштаар-дыр, кодур болгаш өске-даа аарыглар чыпшынмас” – деп, өөрүшкү-биле үлешкен.
Мал эмчилери хойну чайын болгаш күзүн чуурун сүмелеп турар. Хойну кыргааш, чугдуруп алырга, мал-маган саргылар, кодур болгаш өске-даа аарыглардан камгалалдыг болурундан аңгыда деңгелинге база эки салдарлыг. Хой чуур сугже немээр эмни саавыр езугаар холуур ужурлуг, ону мал эмчизи хынап турар.
Кызыл кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги Аяна Кууларның чугаазы-биле алырга, амгы үеде хой чуур сугга креолин орнунга диазинонну холуп турар.
Кызыл кожууннуң чагырга чери кывар-чаар материалдар болгаш чуулдага холуур эмни садары-биле деткимчени көргүскен. Ээрбекчилер сумуда ажыглаттынмайн турар инек кажаазының ыяштары-биле хой чуур черде чаа кажааларны туткан. Ам аныяк малчын Белек Оюннуң ажыл-херээниң чымыштыг үези эгелээни ол. Хоюн чугдурар дээн малчыннар соцчеткилер дамчыштыр бижип эгелей бергеннер.
