Моолдуң тыва хамнарының дылында онзагай чүүл

Тыва Республикада чарлаттынган Тыва дыл хүнү уткуштур филология эртемнериниң доктору, Тыва культура төвүнүң эртем ажылдакчызы, Тываның күрүне университединиң профессору М.В.Бавуу-Сюрюннуң ажылы.

Моолдуң тыва хамнарының дыл талазы-биле онзагай апаарының чижектерин экспедициялар үезинде эскериглеримге даянып алгаш, номчукчуларга таныштырыксадым.

Цэнгэлдиң тывалары чурттап турар чериниң аайы-биле хөй дылдыг: боттарының төрээн дылы болур тыва дылдың диалект хевирин, Моолда күрүне дылы болур моол дылдың аас болгаш бижимел хевирин ыяк билир, аңаа чугаалаар, дыңнаар, бижиир, номчуур. Казах дылды база шевер билир, чүге дээрге казах чон амгы үеде Баян-Өлгий аймактың чурттакчыларының кол кезии болуп турар.

Цэнгэл сумузунда тыва чон чурттакчыларның ниити санының 20 хуузу. Тыва болгаш казах дылдар кайызы-даа түрк дылдарга хамааржыр болгаш, Цэнгэл тывалары казах дылды чажындан тура аас хевирин дыка эки билир. Ынчангаш Цэнгэл тывалары 3 дылдыг. Аалчызы кайы дылга чугаа эгелээрил, ол дылга чугааны уламчылай бээри оларның ниити культуразының кезии, кижилер аразының харылзаазын тудар чаңчылы.

Ындыг-даа болза, бо чугаа культуразының чаңчылы хамнаашкын үезинде сагыттынмайн баар таварылганы 2008 чылдың сентябрь айда көргенимни өске-даа чүүлдерни киириштирип тургаш, тайылбырлаксадым. Цэнгэл тываларының дылының, аас чогаалының үлегерлерин чыыр экспедиция бодунуң ажылын доозуп турган. Чанар кежээвисте Баян-Өлгийде чурттап чоруур Калбы хамга ужурашкан төөгүвүс мындыг.

Экспедицияның программазында тускай салым-чаяалгалыг кижилерден материал чыыр план чок турган болгаш, амыр-менди солчуп, таныжып ап, бичии када кире дүжер деп бодап, Калбы хамның бажыңынга чеде бердивис. Кире бээривиске, хамнаарынга белеткенип турар, бистен өске, Цэнгэлден Мөндүр угбай, моол ийи кижи, казах ашак-кадай улус хамнаарын манап олурлар. Калбы хам шуптувус-биле кижи бүрүзүнүң дылынга чугаа кылып, келген херээн айтырды. Улус хүлээп алыр өрээлиниң бир азыында хамның булуңу, аалчыларның сунган хол белээн шуптузун аңаа салды. Бис ийи хана дургаар чавыс сандайларга олуруп алган бис. А хам – өрээлдиң ортузунда, өөнүң ээзи дузалакчылап турган. Хамнап эгелээрде, хомустаар чораан.

Алганыгларында бодунуң дузалакчылары чаяачыларын, төрээн черлериниң, Алдайының ээлерин Цэнгэл тываларының дылынга кый деп, дуза эрээни дыңналды. Алдын делегейим, алдын Алдайым, төрээн чонум деп эгелээр чораан. Дүнгүрлеп эгелеп чорааш, серт дээрге, олурган улус «Келди! Келди!» дей бердилер. Оон хам-биле чугааны Мөндүр угбай чурум ёзугаар эптиг-ээлдек амыр-мендизин айтырып, кончуг улуг, хүндүлүг кижи-биле чугаалажыр аян-биле эгеледи.

Дараазында келген улус боттарының дылында мендилежип, келген херээн чугаалаарга, дузалакчызы Цэнгэл тываларының дылынче очулдуруп берип турду. Тывалар боттары база билишпейн барган черлерин, сөстерин айтырып, өске сөстер ажыглап тургаш тайылбырлажып ап турдулар. Чүге хам-биле чамдыкта билишпейн турганын сөөлүнде айтырарывыска, келген чаяачызы аажок бурун кижи иргин, бистиң дылывыста уттундурган сөстер чугаалаарга, ону ылавылап айтырып ап турдувус деп харыыладылар. А экспедиция кежигүннериниң чугаазы литературлуг тыва дыл болганы-биле Цэнгэл аялгазындан база улуг ылгалдыг, ынчангаш « Тывалар чер тарап быдарай берген, бот-боттарын безин билишпес» деп хам бажын чайып турду.

Хамнап дооскаш, Калбы хам катап-ла тывалап, моолдап, казахтап эгеледи. Чүге хамнап тургаш, чүгле тывалап турганы ол деп айтырыгга, келген чаячыларының дылы ол болган, бурун өгбелери кээп турган деп тайылбырлады.

Дараазында 2010 чылдың сентябрь айда Улан-Баторга чорааш, бис-биле кады, эртеги түрк бижиктиң тураскаалы Тонукөктүң көжээзинге чорувуста, Ариунгэрэл деп аныяк тыва уруг чораан. Хүнзедир бистиң чугаавысты аңаа, тывалап билбес боорга, Цэцэгдарь очулдуруп берип чораан. Кежээ хам хамнаар чүве дээн. Көөрүмге, Ариунгэрел белеткенип эгеледи. База-ла хомустааш, дүңгүрлеп эгеледи. Чугааланы бээрде, кырган кижиниң үнү-биле тывалап тур. Хамнап каапкан соонда, тывалап айтыртынарымга, билбейн тур мен деп бажын чайды.

Дараазында экспедицияларга Моолда тыва уктуг хам улустуң хамнап тургаш, чаяачызының аайы-биле тывалаар, анаа байдалында тывалап билбес боору билдингир деп билдим. Уйгур-урянхайларда база шак-ла ындыг ийи угбашкы бар деп дыңнааш, чеде бээривиске, Улан-Батор чорупкан болдулар. Хубсугул аймакка хуулар (куулар) уктуг информант бодунуң ачазының хамнап турганын сактып төөгүп берген. Хамнаары хоруглуг турган болгаш, дүңгүрлээрде, трактор ажылдадып алыр турган, бодунуң дылынга чугаалаарга, уругларның авазы херек кылып келген улуска моол дылче очулдуруп бээр турган. Ол хам өөнүң иштин тывалап чугаалаар кылдыр өөредип алган турган болду.

Сөөлүнде өске хамнардан бо болуушкуннарны тайылбырлап бээрин дилээримге, мынчаар айтып бергилээн. Айның 9, 19, 29 чаазында, хүн ажа берип, имир дүшкенде, хамнап эгелээр. Хамнап турда, бир кежээ 2-3, 5-6-даа чаяачы кээр. Ынчангаш чамдыкта хамнаашкын кыска, чамдыкта даң аткыже болур, а чаяачыларының ниити саны 30-40 чеде бээр деп Батжаргал хам тайылбырлады.

Чаяачы кайы дылда чугаалажырыл, ол дылга хам кижи чугааланыр, билишпейн база барып болур. Ындыг таварылгада чаяачы хомудап чоруй баар, катап келбестей бээр. Чамдыкта оларның дылында билдинмес сөстер база турар, айтырарга, тайылбырлаар, чамдыкта болдунмайн баар. Бистиң дылывыста оларның билбейн баар сөстери база турар, чүге дээрге олар шаг-шаанда чурттап чораан кижилер бо амыдыралды билбес боор.

Моолдуң тыва уктуг хамнарының дыл талазы-биле онзагайын амгы үениң техниказының дузазы-биле бижидип ап шыдаваан кол чылдагаан – хам кижи чөпшээревээнде, бижидип болбас. Бир катап Цагаан-Нуур чурттуг тыва хам Улан-Баторда чурттап турган бажыңының чанында улус хүлээр өөнге тырттырарын чөпшээрээн турда, таптыг бижиттинмейн барган. Мындыг болуушкунну көрген, дыңнаан херечилер кылдыр кады чораан экспедиция кежигүннери артып каар-дыр-ла.

Бо бүгү болуушкуннарда кол чүүл – дыл чидип бар чыдар үеде хамнар, оларның чаяачылары дылдың эң сөөлгү эдилекчилери боор деп көргүзүп турары. Ооң баштайгы бадыткалын эртемге арттырып каан эртемден – моол дылдарның билдингир шинчилекчизи Г.Д.Санжеев. Ол 1927 чылда Хубсугул (Көп-Суг-Хөл) кавызында чурттап чоруур даргаттарны шинчилеп чорааш, оларны моолчуй берген урянхайлар дээш, а сойот дылды даргат хамнар дылы деп айыткан.

Дыл эртеминде дылдың эң сөөлгү эдилекчизи төре аралчаан соонда, 50 чыл болгаш, ол дылды өлүг деп санаар, а ол 50 чыл иштинде ук дылды удуй берген дыл деп адаар.

Моолдуң тыва хамнарының элдептиг салым-чаяанын ам-даа ханы сонуургап, олар-биле удаа-дараа ужуражып, Тываның хамнарының дылын база кичээнгейге ап шинчилээри күзенчиг. Тыва чоннуң сагыш-сеткил культуразының бот-тускайлаң онзагай талазы моон-даа солун, ханы уткалыг дээрзи чигзиниг чок.