Республиканың күрүне чөвүлелиниң хуралынга национал төлевилелдер күүселдезиниң айтырыгларын чугаалашкан
Тываның Чазаанга регионнуң баштыңы Владислав Ховалыгның удуртулгазы-биле эрткен республиканың күрүне чөвүлелиниң хуралынга муниципалиттер удуртукчулары, аңгы-аңгы деңнелдиң депутаттары база хөй-ниити төлээлери киришкен. Хүннүң айтырыында – Тыва Республикада национал төлевилелдер күүселдезиниң айтырыглары, тускай шериг операциязының киржикчилеринге реабилитацияны база ресоциализацияны чорудуп турары кирген.
«Республиканың күрүне чөвүлелиниң хуралы – республиканың эргелеп-башкарылга, хоойлужудулга, муниципалдыг деңнелде органнарның талазындан бистиң чугула айтырыгларывысты шиитпирлээр аргаларны берген» – деп, Тываның Баштыңы киржикчилерге байыр чедирип тура, демдеглээн. Мурнады боттандырар айтырыгларны көрүп, хүн айтырыын тургускан деп чугаалаан. Бир дугаарында, кижилер дугайында сагыш човаашкын, амыдырал-чуртталганың шынарын экижидер байдалдарны тургузар.
Чөвүлел хуралынга сөөлгү алды чылда национал төлевлелдерни күүсеткениниң түңнелдерин көрген. «Кадык камгалалы», «Өөредилге», «Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи», «Демография» болгаш «Культура» национал төлевилелдер республиканың амыдыралында эки өскерлиишкиннерни болдуруп, хөй хемчээлдиг инвестицияларны киирген. Сөөлгү алды чылда ол төлевилелдер-биле он-он социал ужур-уткалыг объектилерни тудуп, амгы үениң көңгүс чаа инфратургузуун хевирлеп, чижээ, кижилерниң бодунуң кадыкшылынга, амыдыралдың овур-хевиринге, долгандыр хүрээлелге хамаарылгазын өскертипкен.
«Кадык камгалалы» национал төлевилел-биле 45 фельдшер-акушер пунктуларын база сес эмнелге амбулаторияларын тудуп, 17 албан черинге үндезин септелгени кылып, ажыглалче дужааган. Чурттакчы чонга бирги эмчи-санитар дузазының чедингири улгадып, диспансеризацияже чонну хаара тудары өскен. Эмнелгелер 412 санныг бедик технологиялыг эмчи дериг-херекселдерин алган.
Республикада «Өөредилге» төлевилели-биле 5,7 муң ажыг олуттуг сес чаа школаны туткан, 4092 олуттуг алды школаның тудуу ам-даа уламчылавышаан. Чүгле хоорайлар болгаш кожуун төптеринден аңгыда, Ак-Эрик, Кызыл-Хая дээн ышкаш, муң четпес чурттакчылыг бичии суурларда тудуглар чоруп турар. Чүгле тудугже эвес, а уруг-дарыгның салым-чаяанын долу ажыдарынга дузалыг школаларның амгы үениң технологияларын болгаш дериг-херекселдеринче, спортчу объектилерни дерииринче хөй акша-хөреңгини болгаш күжениишкиннерни салган.
Бөгүн уругларның эртем шинчилелдери, техниктиг чогаадылга, программалар чогаадылгазын кылырынга школаларда өөредилгениң «Өзүлде демдээ» деп 144 төп, «Кванториум» деп беш технопарктар, «IT-куб» деп чурагайлыг өөредилге төвү ажыттынган. 32 спортчу клубтарда, 50 спортчу шөлдерде салган спортчу дериг-херекселдер ындыг лабораторияларга улуг идигни бээр.
«Демография» национал төлевилел-биле 1200 олуттуг сес уруглар сады-биле кады, 52 объектини тудуп база септээн, 21 уруглар садынга ясли бөлүүн немей туткан, Бүренниң болгаш Хайыраканның бажың-интернаттарынга чаа корпустарны, Чадаана хоорайда спортчу хүреш төвүн туткан. Кожууннарда чонну ажылга хаара тудар 19 төптү эде тутканындан чугаа чорудар таарымчалыг өрээлдерлиг, уругларга булуңнарлыг апарган.
Ийи улуг объектиде ажылдар чоруп турар. Дерзиг-Аксы суурда бажың-интернаттың чаа оран-савазы 60 хуу белен. Республикага чугула херек, Каа-Хем суурда хөй ажыглалдыг база улуг ареналыг спортчу-культура төвүнүң тудуу доостурунуң кырында.
«Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи» национал төлевилел-биле алды чыл дургузунда шупту 968,9 муң дөрбелчин метр шөлдүг чуртталга бажыңнарын дужааган, ол хемчээлдиң элээн кезии сөөлгү үш чылга хамааржыр. Республика 270 муң метр шөлдү немей тудуп, планын 39 хуу ажыр көвүдеткен эрткен. Эргижирээн чуртталга бажыңнарындан 150 өг-бүлени өскээр көжүрген, чоокку үеде ол хире өг-бүлелер бажыңын алырлар. Чаа чуртталга комплекстерин тударынга чугула херек инженер коммуникацияларның тудуу шапкын чоруп турар.
«Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» регионалдыг төлевилел-биле 57 чурттакчылыг черлерде 160 хөй-ниити шөлдерин база он девискээрни чаартыр. Уруглар болгаш спорт шөлдери, кудумчуларда чырык, сандайлар, урналар, херимнер, биче архитектура дүрзүлери, кижи кылаштаар оруктар, тротуарлар көстүп келген.
«Культура» национал төлевилел-биле Тываның найысылалында 210 олуттуг, хөй ажыглалдыг көрүкчү залдыг, музей-делгелге шөлдүг, өг-бүлеге дыштаныр черлиг, бөлгүмнерге аңгылаан өрээлдерлиг Культура сайзыралының төвү ажыттынган. Үш көдээ культура бажыңын туткан, үш виртуалдыг концерт залын тургускан. 25 культура бажыңнарын, 14 уругларның уран чүүл школаларын септээн, 16 амгы үениң ном саңын, база дөрт кино залын туткан.
Культура болгаш спорт албан черлериниң бедик шынарлыг “онзагайынче” онза кичээнгейни угландырган – оларга 5,6 муң ажыг дериг-херекселди болгаш өске-даа дериг-херекселдерни саткан. Сес уругларның уран чүүл школаларынга база үш муниципалдыг музейлерге хөгжүм херекселдерин болгаш дериг-херекселдерни садып алган. Алды суур боттары автоклубтарлыг.
«Делегей чергелиг кады ажылдажылга болгаш экспорт» национал төлевилел-биле беш суггарылга системазын катап тургузуп, 1,3 муң ажыг гектар ээн кургаг черлерни көдээ ажыл-агый ажыглалынче киирер арганы берген. Экология төлевилели-биле арга-арыг камгалаар эргелелди өрт өжүрер техника-биле бүрүнү-биле хандырып, арга-арыг ажыл-агыйының машиналарының парыгын күштелдирип, 39233 гектар шөлге арга-арыгны катап тургузар ажылдарны чорудар аргалыг болган. Оон аңгыда, республика «Тувакобальт» комбинаттың артынчыларын узуткап эгелээн, 2023 чылда федералдыг «Арыг агаар» төлевилелче кирер аргалыг болган, ооң түңнелинде хоралыг ыш эвээжээр ужурлуг.
«Айыыл чок шынарлыг оруктар» национал төлевилелдиң үре-түңнелдери каракка көскү. Сөөлгү алды чылда 260 километр узун 136 орукту таарымчалыг байдалче киирген, республиканы мооң мурнунда чедери берге девискээрлер-биле харылзаштырган алды көвүрүгнү туткан. Оруктарда видеокамераларның саны 69 чедир көвүдээн, ол чүүл чолаачыларны элээн чурумчудуп, оларның талазындан чурум хажыдыышкыннарын эвээжеткен.
Тыва 2024 чылдан тура ийи чаа – «Туризм болгаш хүндүлээчел чорук үлетпүрү» болгаш «Ужудукчу чок авиация системалары» төлевилелдерде киржип эгелээн. Владислав Ховалыгның бодалы-биле алырга, республикага ужур-дузалыг болган төлевилелдер ышкаш бо төлевилелдер биске херек. Тываның турисчи курлавырлары байлак-даа болза, Россияның өске регионнарындан турисчи агым талазы-биле ам-даа оожум, а ооң кол чылдагааннарының бирээзи – аалчылар хүлээп алыр адырның кошкаагында.
Күрүне чөвүлелиниң үезинде сайгарып көрген ийиги чугула айтырыг – тускай шериг операциязының киржикчилериниң реабилитация болгаш ресоциализациязы. Амгы үеде шериг албан-хүлээлгелиглерге күш-ажыл хамаарылгазы, үндүрүг онаалдазы, өөредилге, чуртталга-коммунал ажыл-агый талазы-биле аңгы-аңгы чиигелделер болгаш чиигелделер көрдүнген. Бо чиигелделерниң хөй кезии оларның өг-бүлелеринге база хамааржыр.
Тускай шериг операциязы эгелээнден бээр Тывада 3000 шериг албан-хүлээлгелиг база оларның өг-бүлерниң кежигүннери эмчи дузазын алган. 2024 чылдың майда Кызыл хоорайда ажылдап эгелээн «Азия» протез-ортопедия төвүнүң ажыдыышкынынга ачы-дузаны көргүскен, тускай шериг операциязының киржикчилери болгаш өске-даа хереглелдиг кижилер тускай мергежилдиг дузаны дораан алыр аргалыг апарган. Ооң мурнунда республика девискээринге ындыг ачы-дузаларны көргүспейн турган.
Тускай шериг операциязының хоочуннарының хууда негелдезиниң хереглелинге 11 чурттаар оран-саваны эде таарыштырар ажылды организастаан. Тускай шериг операциязының киржикчилери болгаш оларның өг-бүле кежигүннери ажылга тургустунар талазы-биле үргүлчү деткимчени ап турар. Тускай шериг операциязының киржикчилеринге хостуг ажылчын олуттарның тускай ярамаркаларын эрттирген, ол ышкаш республиканың хостуг олуттар ярмарказынга оларга шөлдү тускайлаан.
2022 чылдан тура Чонну ажылга хаара тудар төптинче аңгы-аңгы бөлүктерниң 257 хамаатызы дуза дилеп келген, 500 ажыг ачы-дузаны көргүскен. Чижээ, бо чылын Тускай шериг операциязының 46 киржикчизин база оларның өг-бүлезиниң 15 кежигүнүн ажылда тургускан. 133 тускай шериг операциязыны киржикчизинге база оларның өг-бүлелериниң 67 кежигүнүнге тааржыр ажылды тыварынга дузалашкан. Ол категорияның 108 хамаатызынга хамаарыштыр профугланыышкынныг база өөредиглиг хемчеглерни эрттирген.
2022 чылдан тура шупту 108 кижи – Тускай шериг операциязының 79 киржикчизи база 29 өг-бүле кежигүннери социал керээге даянгаш, күрүнениң социал деткимчезин алган. Бо 2024 чылда оларның саны 86 кижи болган: 62 тускай шериг операциязының киржикчизи база 24 өг-бүле кежигүнү. Социал керээлер ачызында, боттарының ажыл-херээн ажыдып, хууда дузалал ажыл-агыйларын ажылдаткан.
Тускай шериг операциязының киржикчилериниң реабилитация болгаш ресоциализация айтырыы «Ада-чурт камгалакчыларының мурнунга бүгү ниитилел хүлээлгелиг» деп бөлүкке хамааржыр болганындан, база тускай шериг операциязының киржикчилеринге аңгы-аңгы ачы-дузаны боттандырарынга шупту сонуургалдыг органнарны белен болурунче Владислав Ховалыг кыйгырган. «Тус чер эрге-чагыргазы бодунуң девискээринде тускай шериг операциязының киржикчизи кижиниң-не хереглелдерин болгаш негелделерин эки билген турар ужурлуг» – деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.
