Сүбедей-маадыр (1175-1248 чылдар) урянхай (тыва) уктуг кижи чораан.
Ол Чиңгисхаанның дөрт оолдарының кижизидикчизи болгаш сургакчызы болуп чораан, Чиңгисхаанның тос тергиин маадырларының бирээзи, Чиңгисхаанның дөрт эң чоок болгаш шынчы эштериниң бирээ-зи, 1236-1242 чылдарда Орусче болгаш Европаже кирген 120 муң ажыг санныг Моол империяның бүгү шериглериниң кол баштыңы чораан.
Алдар-аттыг шериг чанчыны болгаш шериг эртемнериниң дээдизи Сүбедей моол шеригниң үш дакпыр чаартыкчызы болгаш шериглерни тускай дайынчы бөлүктерге чарарының чурумун чогаадып кылган кижи болур.
Шериг баштыңы хүлээлгезиниң аайы-биле 56 улуг дайылдажыышкынга чаңгыс-таа катап тиилеттирбейн эрткен, барыын чүкче 5 удаа, Кыдатче үш удаа бодунуң түменнери-биле чаалажып чедип турган төөгүлүг чанчын 65 ажыг муң километрни аъттыг эрткени онзагай.
Сүбедей-маадыр болза амгы тываларның (урянхайларның) алдар-сураглыг өгбези деп санаттырар болгаш бо үеге чедир ХБАБ-тың тодаратканы-биле Тывада 625 кижи Сүбедей-маадырга тураскаадып, ооң өндүр ады Субедей, Субудай, Сумедей, Субэдей дээн хевирлиг кылдыр эдилеп чоруурлар.
Төөгү материалдарында, ортаакы чүс чылдарның болуушкуннар бижилге-лери болгаш чылдар демдеглелдеринде Сүбедей-маадырның ады Сүбедей, Субэдэй, Субэгэдэй, Субээдэй, Субутай, Субэтэй хевирлиг кылдыр кылдыр демдеглеттинген болуп турар.
Төөгү бижилгелери-биле алырга, Сүбедей-маадыр ынчангы шыдыраа оюнун ойнап чорааны билдинмес. Ынчалза-даа «Шыдыраага бодал херек!» дигени ышкаш, ол шериг тургузуушкуннарын кылырда, кайы-бир чуртту эжелеп алырының мурнунда, аңгы-аңгы тулчуушкуннарга киржириниң бетинде хөй боданып, болур болуушкуннарны баш бурунгаар ыяк санап ап чорааны чугаажок. Ынчангаш Сүбедей-маадыр бүгү чурталгазында киришкен хөй санныг тулчуушкуннарынга чаңгыс-таа аштырып, тииледип көрбээн.
Тываның Национал музейиниң директору, Сүбедей-маадыр дугайында номнуң автору, эртемден Каадыр-оол Бичелдейниң эгелээшкини-биле, Кызылга апрель 7-ден 9-ка чедир «Сүбедей Кубогу» дээш шыдыраага республика чергелиг улуг маргылдаа болуп эртер. Аңаа белеткел ажылы кидин-түлүк чоруп турар.
Ат-сураглыг, төөгүлүг шериг баштыңы, тываларның өгбези Сүбедей-маадырның адын мөңгежидер сорулгалыг шыдыраа маргылдаазынга бүгү Тываның шыдыраачылары база белеткенип, мөөрейниң эгелээрин четтикпейн манап турарлар.
«Сүбедей Кубогу» -биле чергелештир, шыдыраачыларның ойнаар залынга тыва чурукчуларның Сүбедей-маадырны чураан чуруктарының делгелгези база болур. Оларның аразында Сүбедей-маадыр-биле ам бо хүннерде ооң эрткен оруун шинчилеп, ол дугайында эртем ажылын чорудуп, Сүбедей-маадыр дугайында төөгүге даянып бижээн номнуң автору, эртемден Каадыр-оол Бичелдейниң кады шыдыраалап олурар кылдыр чогаадып чураан чуруу онзагай солун. Ол чуруктуң автору кымыл деп чүвени «Сүбедей Кубогунуң» киржикчилери, аарыкчылар болгаш көрүкчүлер ам болур шыдыраа маргылдаазының үезинде билип алырлар.
Мерген КЫРГЫС
«Тывамедиабөлүк» информастыг агентилелдиң фоточуруктары
