Тыва Республиканың Дээди Судунда ажыттынган суд системазының төөгүзүнүң музейинге баштайгы школачылар аалдап четкен.
Коронавирус хамчыындан киирген шеглел-кызыгаарлаашкыннарның уржуундан мооң мурнунда музейже чүгле суд хуралының киржикчилери кирер аргалыг турган. Эпидемиологтуг байдал турумчуп эгелээни-биле, школачыларга экскурсияларны катап эрттирип эгелээни ол. Ындыг-даа бол, ук хемчегни шупту санитарлыг негелделерни сагып тургаш эрттирген.
Бо чазын Тываның кадет корпузунуң болгаш Аграр лицейиниң улуг класстарның өөреникчилеринге судтуң ажыл-чорудулгазы-биле таныштырылга хүннери эрткен. Школачылар суд системазының тургузуу, суд хуралының секретарьларының, шииткекчилерниң болгаш оларның дузалакчыларының ажылы-биле таныжып, музейни сонуургап көргеннер.
Суд системазының төөгүзүнүң музейин, Тывага суд системазының тургустунганының 90 чылдаанынга тураскааткадып, 2020 чылда ажыткан. Ында Тываның девискээринге кыдат династияларның чагырга үелеринден амгы үеге чедир республиканың суд системазының тургустунуп келгениниң төөгүзүн таныштырган. Делгелгени “Россияның составынче киргенинге чедир”, “Совет үе”, “Амгы үе” деп тематиктиг кезектерге чарган. Музейниң фондузунда эриидел херекселдери, 1930 чылдарның тыва дылда баштайгы суд актыларының хоолгалары, республиканың хүндүлүг халажылгада шылгараңгай шииткекчилерниң хеви (мантия, мундир) болгаш медальдары, шынзылгалары, кодекстери бар.
Экскурсия соонда уруглар шииткекчилер-биле ужурашкан. ТР-ниң Дээди Судунуң кеземче херектериниң талазы-биле суд коллегиязының даргазы Хээлиг Түлүш назы четпээн уругларның кеземче болгаш административтиг харыысалгазының дугайында лекцияны эрттирген. Шииткекчи суд системазының сан-фактыларынга даянып, Тываның суд практикаларының үлегерлерин чижекке ап, назы четпээн уругларның хоойлу хажыдарының чылдагааннарын чугаалап, өскелерниң частырыгларынга өөренирин кыйгырган.
Бир-тээ улуг класстың өөреникчилери келир үеде мергежилин шилиириниң мурнунда туруп турар болганда, чугаа үезинде ук теманы база көдүрүп, чугаалашкан. Шииткекчилер болгаш суд ажылдакчылары келир үениң юристери кандыг чүүлдерже кичээнгей салырын тайылбырлап берген.
Шылгараңгай төлээлерниң дугайында тураскаал уттундура бербес
Суд системазының төөгүзүнүң музейин боттандырарының идеязы шагда-ла төрүттүнген. Үениң аккыр деп чүвези кончуг ышкажыл. Бөгүн бөдүүн болуушкун деп санап чорааның чүүл даарта барып төөгү апарып, эрткен үеже чоруй баар. Чогум-на ынчангаш базым бүрүзүн, чедип алдынган чедиишкиннерни, суд системазының төлептиг төлээлериниң дугайында чырык тураскаалды төөгүге кадагалап арттырыксаан.
Төөгүнүң музейи – ол дээрге чүгле эрткен өйже эвес, а келир үеже көрүш-түр. Кедизинде барып, музей төөгүлүг тураскаалды кадагалап арттырар чер, ынчап кээрде культура-чырыдыышкын төвү болур ужурлуг. Ол мында ажылдап турар кижилерге, бээр бакылап келген аалчыларга кижизидилге салдарлыг болур.
Музейниң эртем-шинчилел сорулгаларының дугайында база утпайн турар. Төөгүнүң балалчак арыннары ам-даа хөй болгай. Ынчалдыр, Тываның Дээди Судунуң даргаларының бирээзиниң дугайында чоокку үеге чедир ооң чүгле фамилиязы база ажылдап чораан чылы билдингир турган – «Оңгай-оол - 1934». Ам ооң долу ат-сывын, допчу намдарын билир бис – Оңгай-оол Салчак Санчай оглу. Музейниң фондузунга удуртукчунуң салгалдары ооң чуруун база берген. Шак мындыг үнелиг төөгүлүг дыңнадыгларны чыыры база кадагалаары-биле музейни тургускан. Ам суд системазының хөгжүлдезиниң, суд ниитилежилгезиниң тургустунганының төөгүзү, тыва шүүгүнүң шылгараңгай төлээлериниң дугайында тураскаал уттундура бербес. Ону шыгжаар идегелдиг чер бар.
