Ада-чурттуң Улуг дайынын эрткен фронтучуларның аразында херээжен маадырларывысты утпас ужурлуг бис. Тыва эки турачы эрес-дидим санитар кыстар бистиң чүректеривисте кезээ мөңгеде дириг артар.
Тываның Күш-ажыл яамызы шериг комиссариады-биле кады ажылдажылганың түңнелинде, 2014 чылдың декабрь 25-те Антонина Яковлевна Фролова фронтучуларның санынче кирген.
Каржы-дошкун дайынның дириг херечилериниң бирээзи, 96 харлыг фронтучунуң аргыттынып олурарын көргеш, шуут кайгап ханмадым. Амыр-менди солчуп, кадак сунар деп турумда, бичии када тургузуптарын уруундан диледи. Кырган-ава Тывага чурттаанындан бээр 74 чыл чедип турар болгаш, тыва езу-чаңчылдарны эки билир. Мени изиг сүттүг шай, изиг-хан сартыы-биле хүндүледи.
Школазын бомбалап турда, аттестатты алган
1941 чылдың июнь 22-де, чалыы Тоня школаны доосканының дугайында аттестатты алыр дээш бар чорда, хеп-хенертен бомбалап-ла эгелээн. Доозукчуларның өөрүшкү-маңнай долган арыннарын дүвүрел биле коргуушкун солаан. Башкызы аттестаттарны далаш-биле өөреникчилеринге тыпсыптарга, чалыы оолдар, кыстар ыңай-бээр тарай халчып чорупкан. Ол хүн каржы-дошкун дайын чылдары эгелээн. Тоняның школаны дооскаш, улаштыр дээди эртем чедип алыр күзелин дайын будап каапканы ол.
Халдаашкын хеп-хенертен болган. Суурнуң чоогунда аэродромда самолеттарның бензин савазы куруг. Ол-ла дораан фашист дайзыннарны чылча шавар арга чок. Бензин кудуп турар үеде, каш самолетту бомбалап чазылдырган. Ынчан шериглер болгаш тайбың чурттакчылар өлген. Он чеди харлыг дүүнгү школачы өлүмнү ийи караа-биле көрүп, фашист
эжелекчилерниң когун үзүп, тулчур сорулганы салып алган. Полк штавынче эки тура-биле аттестадын тудуп алгаш чеде бээрге, Тоняны аэродром хандырылгазының батальонунче шилчиткен.
Ок-чемзек чүдүрүп, боо аштап...
Тоня ок-чемзек чүдүрүп, боо аштап, дайын шөлүнге балыгланган шериглерни чүъктеп дажып, шарып, бомба, минага чазылганнарның мөчүлерин чыып, автомашинаже чүдүрүп, шериглерге аъш-чем кылып, черле кандыг-даа ажылдан чалданмас турган.
“Аныяк турган болгаш кандыг-даа бергелерни ажып эртип турган боор мен. Ынчан колдуунда майгыннарга чурттап турган бис. Дендии соок. Бир катап демир-суугу чанынга чыннып тургаш, шылаанымдан юбкам өрттенип эгелээнин эскербейн барган мен. Ынчан уйгу кезээде чедишпес, чүге дизе соксаал чок бомбалап-ла турар. Эскереримге, бомбалаан бажыңнарның печкалары бүдүн артып калыр. Ынчангаш дириг артар дээш, чылыдыр одап каан печка кырынга чыдыптар турдувус. Та чеже бажыңны солуп чурттаан бис. Бомба, мина частырга, та чеже кижи балыгланып, өлүп турар чүве. Бир катап минага чазылгаш, медерелим ышкыныпкан мен. Частыышкын соонда дириг арткан улусту дилеп турар үеде, мени харын, аас-кежик болуп, бир солдат чер адаандан көстүп чыткан шинелимден тып алган. Ол үеден эгелээш, оң талакы кулаам дыңнавастаан” – деп, фронтучу сактып чугаалаар.
Тиилелгени Берлинге уткаан
Дайын үезинде аэродром хандырылгазының батальону ужудуушкун кезектерин бензин, аъш-чем, идик-хеп, артык кезек-биле хандырып турган. Авиаполк сөөлүнде I Калинин, II Украин, Белорусс, Соңгу-Барыын фронтуларның тургузуунче кирген. Ужудуушкун шериглериниң дайынчызы Тоня Варшава база Берлинге четкен. Боду самолеттарга ушпайн-даа турган болза, дээрден дайзыннарны чылча чаварынга үлүүн киирип, ырбыскын эгиннеринге бодундан ийи-үш катап деңзизи улуг дайынчыларны чүктеп,
балыгларын шарып турган. Дайынны эгезинден төнчүзүнге чедир эрткен Тоня Тиилелгени Берлинге уткаан. Дайын төнүп-даа каарга, авиаполктуң шериглерин Польшаже октаан. Аңаа өөнүң ээзи Василий Тимофеевич-биле таныжып ап, шериг куданы дүжүргеннер. Тываже 1946 чылдың март айда келген. Ол үеде фронтучу Василий Фроловтуң ада-иези Верхне-Усинскиден Кызылче көжүп, амыдырап-чурттай берген турган. Маңаа Фроловтарның беш ажы-төлү, хөй санныг уйнуктары төрүттүнген.
Дыка бай кижи мен
Чай аразында, уйнуктары кырган-авазынга эргеленип, чаагынче чыттааш, дедир халчып чоруптарга, ооң карактарында өөрүшкү дола берди. «Кижиниң байы – ажы-төлүнде» деп чоннуң үлегер чугаазынга бүрүнү-биле катчыр мен. Ажы-төл дээрге, хөй акша-төгериктен-даа, эрге-дужаалдан-даа артык дээди үнелел-дир. Ынчангаш бодумну дыка бай кижи деп санаар мен. Уйнуктарымның саны ам та чеже четкен. Май 9 – өг-бүлевистиң эң хүндүткелдиг байырлалы. Тиилелге хүнүнде, байырлыг чыскаал соонда, бажыңывыска улуг өг-бүлевис чыглып, байырлаарын уламчылаар бис. Уйнуктарым хүн бүрүде өткүт каткызы, чымчак көрүжү-биле мени өөртүп турары дег аас-кежик кырган-авага кайда боор. Чүгле дайын-чаа кажан-даа болбазын, тайбың үе мөңгези-биле турар болзун, а артканы ала-чайгаар бүде бээр» – деп, фронтучу уйнуктарынче көрбүшаан, чылыы-биле чугаалады.
Сталинниң өөрүп четтириишкини
Фронтучу кырган-ава анаа черле олуруп шыдавас, бир-ле ажылды кылган турар. Огород үезинде, кезээде ында. Эрткен чылдың сентябрьда Антонина Яковлевнага уруглары дүрген дуза чедирер станцияның эмчилерин кыйгыртыр ужурга таварышкан. Эмнелгеден үндүр бижиптерге, ийи ай ишти чулааланмайн, шимчеп безин албас турганын улуг уруу Инесса Васильевна чугаалады. Эки ажаалдадан кадыының байдалы чүгээртей бээри билек,
биеэгиде дег, аргыттынып эгелээни ол. Сөөлгү үеде харын хоочуннуң ханының базыышкыны улгадыр апарган.
Инесса Васильевна Совет Эвилелиниң маршалы Сталинниң авазынга тывыскан өөрүп четтириишкин бижиктерин көргүстү. Ону кижи бүрүзүнге бербес турган. “Бо хүн “Шын” солуннуң журнализи кээр дээш, уругларым орден-медальдар (Ада-чурт дайынының ордени, Георгий Жуковтуң, “Берлинни алганы дээш” медальдар болгаш оон-даа өске) кадаан костюмум кедирип, мени чараштады” – деп, фронтучу хүлүмзүрүй аарак, чугаалады.
Тайбың амыдыралды чаалап берген Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну Антонина Яковлевнага быжыг кадыкшылды күзээш, холун тудуп, байырлаштым.
Шончалай ХОВАЛЫГ
Чуруктар авторнуу болгаш хууда архивтен алган
