Тиилелгениң чаңгызы

Шивилиг кара-сугга боданыышкын

...1943 чылдын сентябрьның 4-туң хүнү. Кечил-оолду Кызылдан телефонга келдирткен, кызыгаар шерииниң албан кылыр бажыңынче чоруй барган деп чугаа тарай берген. Удаваанда Кечил-оол чедип келгеш, взводтар командирлерин бодунуң майгынынче келдирткен болду. Аңаа болган кыска шериг чөвулелиниң соонда, бистиң взводтун командири Монгуш Сат, Ховалыг Калбакты, Сарат-оолду база мени кыйгырып алгаш, шөлээн черге аппарды.

Кежээкиниң 6 шакта генерал-лейтенант Салчак Тока баштаан чазак чериниң баштыңчылары кызыгаарны ажыр бисти үдеп келирин база кызыгаарны чадаг эртерин биске дыңнатты. Ынчангаш кижи бүрүзунүң ап чоруур чүвезин чаңгыс чүктекке таарыштырып алырын дужаады. Белек-селек, чылыг ук, хол-хавы, сал чүлүүр станок дээш ында чүү чок дээр, хамык чүү-хөөвусту чангыс чүктекке таарыштырып алдывыс.

Хамык улустуң караа Шивилиг биле Туран оруунче көруп, манап турган чүве. Алды шак ажа берген. Чеди шак үезинде ам-на чиик машиналар баштаан 2 хире чүък машиналары көступ келди.

– Отряд, чыскаалыңар! – деп, команда үндү.

Орук чоогунга взводтар аайы-биле чыскаалыпкан бис. Салчак Тока баштаан чазактың удуртукчулары машиналардан дүшкүлээш, бистерже базыптылар. Салчак Тока мооң мурнунда генерал хевин парадтарга, улуг байырлалдарның уткулга хуралдарындан өске үелерде кетпес кижи чораан. Бо удаада кедип алган болду.

Генерал-лейтенант Тока капитан Кечил-оолдуң илеткелин хулээп алгаш, Тыванын эки турачы отрядынга ТАР-ның, нам, чазаанын, арат чонунуң мурнундан чагыг берип, кыска чүве чугаалаан.

– Тываның эки турачы отряды мээң командам дыңнаңар!
– То-м-а-анныг!
– Солагай талазынче эргил!

Ол үеде бистер тыныжывыс тыртыныпкан тур бис. Ол каш секундада кандыг команда үнерин манап, хере тепкен турдувус. Генерал-лейтенант Токаның командылаан сөс бурузу мээң угаанымга кезээ мөнгеде артып калган.

– Ада-чурт Улуг ССРЭ дээш! Тываның арат чону дээш! Гитлержи аг-шеригни кам-хайыра чокка чылча шаварынче!
– Кылаш-т-а-а-п марш!

Красныйның үрер хогжуму «Тулчуушкунче!» деп ырының аялгазын чирт кылдыр бадырыпкан. Бистер марш кылажы-биле отрядтың кызыл тугун киискидип алгаш базыптывыс. Бистиң кол нуруувус бо орукту бир дугаарында эртип турарывыс ол, фашизм-биле кам-хайыра чокка сокчур дээш кадыр артче базьгпканывыс ол. Күскү хүн ашкан, ай эгези болгаш караңгызы аажок, ындыг-даа болза, аныяк карактар орукту ылгап, дидим базып орган бис…

М. Сундуй, "Эки турачы аъттыг эскадрон", 1989 ч.

ТР-ниң Национал архиви Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чыл оюнга белеткээн.