Тываның чурттакчылары 2025 чылдан эгелеп, ооң чурттакчы чонунуң саны 10 муң кижиден ашпас республиканың кайы-даа чурттакчылыг девискээринге, хууда чуртталга бажыңнарын тударынга халас чер участоктарын ап болур.
Чоокка чедир чиигелделиг бөлүкке хамааржыр хамаатыларның хөй эвес кезии хууда чуртталга тудуунга черни халас ап турганын сагындыраалыңар. 2024 чылдың декабрьда Тываның Чазаа ол кызыгаарлаашкынны күш чок болдуруп, 10 муңдан эвээш чурттакчылыг хоорайга азы суурга бажың тудар күзелдиг республиканың кандыг-даа чурттакчызынга черни халас бээрин чөпшээрээн өскерилгелерни «Чер дугайында» регион хоойлузунче киирген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг биче хоорай болгаш суурлардан чурттакчы чоннуң көжүп чоруурун эвээжедип, ниитизи-биле ол девискээрлерниң социал-экономиктиг хөгжүлде хемчеглерин база хууда чуртталга тудуунуң темпизин дүргедедири-биле хоойлуже өскерилгелерни киирген. Чуртталга тудуунга чер участогун халас бээриниң чурумун бадылааны, ол эгелээшкинни боттандырарының дараазында базымы болган. Чазак хуралында, Тываның кожууннар чагыргаларынга боттарының деңнелинге шак ындыг чурумну хүлээп алырын база сүмелээн.
Тургустунган дүрүм езугаар черни алыр дизе, бажың тудар дээн кижи шилип алган кожуунунуң чагыргазынче билдириишкинни киирер. Бо арганы чүгле чаңгыс катап ажыглап болур. Билдириишкин киирген кижиниң өске шимчевес өнчүзүнүң бар-чогу хамаарышпас. Чер участогун бээринден ойталаар азы чөпшээрежир дугайында шиитпирни 20 хонук дургузунда хүлээп алыр. Ооң соонда билдириишкин киирген кижи-биле беш чылдан хөй эвес хуусаада черни халас ажыглаар керээни чарар.
Керээге күүседир ужурлуг чурумнуң чиге болгаш тодаргай негелдезин киирер. Чер участогун алган кижи керээни чарган соонда, планнаан тудуунуң дугайында ол черниң чагыргазынга бир ай дургузунда дыңнадыр хүлээлгелиг. Тудуг ажылын эгелээринге база 12 айны бээр. Керээниң төнчүзүнге чедир бажыңны тудуп алгаш, шимчевес өнчү-хөреңгиниң Чаңгыс аай күрүне даңзызынче бүрүткедир.
«Бир эвес ол кижи халас алган черинге дугурушкан үезинде чүнү-даа тудуп албас болза, азы керээде айыткан негелделерниң бирээзин-даа хажыдыптар болза, ооң-биле керээни чаңгыс талалыг үзе чаргаш, ол черни өске күзелдиг кижиже дамчыдыптар» – деп, Тываның Чер болгаш өнчү-хөреңги яамызының юридиктиг албанының удуртукчузу Людмила Кара-Сал тайылбырлаан.
Хамааты кижи тудуун дооскаш, Родаңзыже бажыңын бүрүткеткен соонда, чер участогун бодунуң өнчүзү кылдыр бүрүткедип ап болур. РФ-тиң Чер кодексиниң 39.20 дугаар чүүлү езугаар негеп турары-биле, черге өнчү ээзи болур эрге дээш төлээри албан. Ынчалза-даа Тываның биче суурларында черлерниң кадастр өртээ чиик болганындан, участоктуң садып алыр өртээ таарымчалыг, бөгүн участок өртээ 3-4 муң рубльден ашпас.
Тываның Баштыңының хууда чуртталга бажыңнарын тударынга чер участоктарын халас бээр дээн эгелээшкини, бо хүнде чурттакчы чоннуң 24 хуузу болур, эвээш орулгалыг өг-бүлелерге болгаш хамаатыларга база хамааржырын демдеглезе чогуур. Олар Кызыл, Шагаан-Арыг, Чадаана база Ак-Довурак хоорайлар, ол ышкаш Каа-Хем суурдан аңгыда, регионда 10 муң ажыг чурттакчылыг 147 суурларының кайызындан-даа черни шилип ап болур.
