Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның 2024 чылда даалгазы-биле тургустунган тускай ажылчын бөлүк Тывада ажылын уламчылап турар. Регионнуң күүсекчи эрге-чагырга органнарының база аңгы-аңгы эрге-хоойлу албан черлериниң удуртукчулары ооң составынче кирген. Бөлүктүң кол сорулгазы – чер болгаш өнчү адырында чурум хажыдыышкыннарын болдурбас дээш күжениишкиннерни каттыштырып, хамаатыларның болгаш күрүнениң сонуургалдарын камгалаар.
Ажылчын бөлүк элээн каш чурттакчылыг черлерде чер участоктарынга эргелерни хоойлуга чөрүштүр алган мөлчүкчү чамдык болуушкуннарны көөр. Чижээ, кижилер Кызылда болгаш ол чоок кавызында черге эргени меге хөделиишкиннер-биле алгаш кылдырган чурум үрээшкиннери барын, ооң уржуундан документилерде частырыглар бар фактылар демдеглеттинген.
Кызыл хоорайның, Бии-Хем база Кызыл кожуун девискээрлеринде садыглажылгаже салган ындыг чер участоктары бар. Амгы үеде суд ындыг девискээрлерге хамаарыштыр өнчү ээзин илередир дугайында херектерни көрүп турар. Кызыл – Эрзин оруунуң тоску километринде Шоол-Аксы деп черде, Кызыл – Тээли автооруктуң 15-ки километринден мурнуу талада бешки километрде, Бии-Хем кожууннуң девискээринде, Кызыл – Ээрбек автоорукта чаа көвүрүгден ийиги километринде база Кызыл кожууннуң девискээринде Сукпак суурнуң дужунда чер участоктары-дыр.
Ол чер участоктарын хоойлуга чөрүштүр кылдыргаш, улаштыр садар деп турган кижи тодараттынганын бөлүктүң удуртукчузу, ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа дыңнаткан. Амгы үеде оларны харыысалга онаар хемчеглерни ап, судта ол херектерни көрүп турар.
«Хамаатылардан дилээрим болза: чер участоктарын болгаш бажың документилерин кылдырарынга шаптыктап турар багай уржуктарга таварышпазы-биле, чигзинчиг ээлерлиг чер участоктарын садып албаңар.
Оон аңгыда, дыка хөй улус оларны чээли программалары-биле садып ап турар. Хөй кезиинде, чер участоктарын садып алган хамаатылар боттарының өнчү-хөреңгизинче болгаш бажың ээзи кылдыр бүрүткедир дээш чеде бергеш, мегечилерге мегелеттирип алганын билип каарлар.
Чер участоктарын бузурукчу арга-биле хоойлуга удур сатканының байдалдарын илередир дээш, корум-чурум камгалаар органнар оларны кеземче харыысалгазынга онаарынга чедир хемчеглерни алыр».
Ылаңгыя, ындыг мегечилерден чер участоктарын садып алган кижилер хоойлу езугаар оозун бүрүткедип шыдавас. Чижээ, малчыннарның Наадым байырлалын эрттирер чери – Кызыл чоогунда Тос-Булак девискээринде шөлдерни, чуртталга бажыңнары тудуп болбас, а көдээ ажыл-агыйга ажыглаар черлер деп биле тура-ла, садыптар дээн оралдажыышкынны 2024 чылда соксаткан. Чүгле Кызыл чоок-кавызында эвес, а өске-даа кожууннарда бузурукчу ындыг болуушкуннар бар.
Чер участогун садып алырда, ол чер “арыг” бе дээрзин яамыдан тодарадып, билип алырын Тываның Чер болгаш өнчү-хөреңги яамызы сүмелеп турар.
Оон аңгыда, яамының бир сүмелеп турар чүүлү – шын ээзи чер участогун хоойлу езугаар садып турарын хынап билип алырда, Шимчевес өнчүнүң чаңгыс аай күрүне даңзызындан (ЕГРН) ушта бижилгени алыр. Ушта бижилгеде участоктуң ээзин, адрезин, кадастр дугаарын, кандыг кызыгаарлаашкыннар (хоругдалда, долаада) бар-чогун айтып каан болур. Участокту канчаар ажыглаарыл дээн силерниң планыңарга тааржып турар бе дээрзин, катап-катап хынап алыры артык эвес.
Чижээ, чурттакчылыг суурлар черлеринге «Хууда чуртталга тудуунга» (ИЖС) азы «Хууда дузалал ажыл-агыйынга» (ЛПХ) ажыглап болур деп чөпшээрелдиг болза, чуртталга бажыңын база кажаа-хорааны тудуп болур. Ындыг болзажок, көдээ ажыл-агый черлеринге чуртталга бажыңнары тудары хоруглуг (чүгле сад ажыл-агыйынга ажыглаар девискээрден аңгыда). Участокту канчаар ажыглап болурунуң дугайында тодаргай медээни күрүне ачы-дузаның порталы таварыштыр Чер тургузуунуң медээлериниң күрүне фондузундан айтыртыптарга, ооң харыызы үш хонук иштинде чедип келир, а ачы-дуза алыры халас боор.
– Бо участоктар чуртталга бажыңнарын тударынга тускайлаан девискээрлерже кирбейн турар, аңаа херек социал инфратургузуг – оруктар, электри четкизи, суг төгер чер планнаттынмаан; аңаа школалар, уруглар садтары болгаш өске-даа социал объектилер тудары болдунмас. Ынчангаш, бар инфратургузугдан ырак черлерде участоктарны чуртталга бажыңын тудар кылдыр садып алган ажыы чок – деп, Айдыс Сынаа хууда чуртталга тудуунга көрдүнмээн чер участоктарын алырының өске-даа уржуктарын база сагындырган.
