Владислав Ховалыг: Чөөн чүкче эргилип турарывыс Тываже демир-орук тудуун дагын база чугула айтырыг болдурган

Тываның Баштыңы “Интерфакска” республиканы удуртуп-баштап келгени бир дугаар чылының дургузунда бодунуң командазының ажылының түңнелдери, экономиктиг стратегия болгаш регионнуң эргиде-ле чидиг айтырыгларын шиит¬пирлээр талазы-биле чаа арга-хоргаларының дугайында чугаалап берген.

– Владислав Товарищтайович, силерни регионну баштаар албан-дужаалга томуйлаанындан бээр бир чыл эрткен болгай. Бо үе дургузунда кандыг чугула айтырыгларны шиитпирлээр ужурга таварыштыңар база силерге чаа ажыл-үүлеге кандыг бергелер таварышты?

– Ажылдың бодунга хамаарыштыр бергелер чогум турбаан боор, чүге дизе 1992 чылдан тура удуртур-баштаар органнарга ажылдап келгенимден бээр ам таптыг-ла 30 чыл болуп турары бо. Федералдыг звенога-даа, республика чергелиг яамыларга-даа, тус чер бот-башкарылгазынга-даа – Кызыл хоорайның мэри болуп ажылдап чораан мен. Республиканың Баштыңы албан-дужаалга томуйладыр бетинде ийи чыл ажыр улуг дээн энергетика адыры – “Тываэнергосбытты” удуртуп турган мен. “Губернаторлар школазы” деп адаттынып турар Күрүне удуртулгазының дээди школазынга өөренгеним меңээ дыка ажыктыг болган. Аңаа чогуур билиглерни алганымдан аңгыда, бо хүнде федералдыг адырларда бедик албан-дужаалдарны ээлей берген кижилер-биле харылзаа тудар арга меңээ тургустунган.

Республиканы удуртуру ооң мурнундагызынга бодаарга, ажылы-даа хөй, харыысалгазы-даа бедик: харылзажыр кижилерниң саны улам көвүдээн, долгандыр хөй-хөй чаа кижилер тыптып келген. Баштайгы үеде көдээ ажыл-агый дээн ышкаш адырларга чаңчыгар ужурга таварышкан мен.

Федералдыг деңнелдиң удуртукчулары-биле харылзажыры меңээ база чаа чүүл болган: Россияның Чазааның оралакчы даргалары-биле, федералдыг деңнелдиң сайыттары-биле амы-хууда-даа, ВКС дамчыштыр-даа доктаамал ужуражыр апарган мен. Бодумну ажыл-агыйжы кижи деп санаар чораан мен, тодаргай ажыл-үүлени боттандырып, “чер кырынга” ажылдап чораан болгай мен. Ам мээң албан-хүлээлгелеримде политикаже сагыш салыры, партиялар болгаш хөй-ниити организациялары-биле харылзаа тудары база кирип турар апарган. 2021 чылдың төнчүзүнде “Чаңгыс демниг Россияның” тус черде салбырын удуртуп-баштай бергеним Москвага айтырыглар шиитпирлээринге база республиканың парламентизи-биле харылзаа тударынга дузалап турар деп санап турар мен.

Бир чыл бурунгаар республиканың удуртукчузу албан-дужаалче кирип тура, бодумнуң мурнумга дараазында сорулгаларны салган турган мен: экономиканы хөгжүдери, чурттакчы чоннуң амыдыралының шынарын бедидери база регионга политиктиг турум байдалды чедип алыры. Макрокөргүзүглер езугаар алырга, ниитизи-биле бис ук сорулгаларны чедип апкан бис.

Эрткен чыл янзы-бүрү болуушкуннар-биле байлак чыл болган: чурттуң Президентизи-биле харылзашканым, республиканың Баштыңы албан-дужаалга соңгулдаларга киришкеним, Тываның Дээди Хуралынга ам боттандырар сорулгалар дугайында Айыткалды кылганым база кожууннар кезип ажылдааным. Оон аңгыда, бүгү чурт-биле кады бис коронавирус инфекциязы-биле доктаамал демиселди чорудуп, кызыгаарлаашкыннар турбужеге, бистиң регионувуска бир кол болуушкун – Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чыл оюн бедик деңнелге байырлап эрттирген бис.

Чурттакчы чонну дүвүредип турар чидиг айтырыгларны шиитпирлээри-биле доктаамал ажылды чорудуп турар кижилер – республиканың Чазаан хевирлээри кончуг чугула ажыл болган. Ол дээрге мээң оралакчыларым, яамылар болгаш республика эрге-чагыргазының өске-даа адырларының удуртукчулары – мээң командам.

– Канчалдыр, кандыг негелделер аайы-биле командаңар хевирлеп турдуңар?

– Тус-тузунда өскерилгелер томуйлаашкын соонда дораан болуп эгелээн. Олар кандыг негелде аайы-биле болуп турганыл? База катап сагындырып каайн – мен “черге ажылдаар” кижи болгай мен. А черге ажылдаарының дүрүмнери бөдүүн. Кандыг-даа деткимче чокка чонну көвүрүг тударынче мөөңнепкен кижи болза – ол эр хей.

Бизнестиң аңгы-аңгы адырларын каттыштырып шыдапкан болза – база тергиин шынар. Шак ындыг кижилер көвей болган болза эки, олар мага-ботта арыг хан ага бергени-биле дөмей. Шак ындыг кижилерниң мергежий бээринге арга-дуржулга, удуртур-баштаар ажылдың оода эге чадазы турары күзенчиг. Ынчангаш бистиң командавыста амгы аныяктарның “динозаврлар” деп баштактанып турары кижилер база бар. Оларның аразында Президент Ш. Ооржактың үезинде-ле 20 чыл бурунгаар ажылдап турган улус безин бар. Ынчалза-даа бо таварылгаларда салым-чаяан биле мергежил каттышканын айтып каары чугула.

Оон аңгыда, Кызыл хоорайны удуртуп-баштап турган үемде-ле билир улузумну, өске регионнардан специалистерни база ажылга хаара туткан мен. Мында чаңгыс дүрүм бар: командада “бир-ле кижиниң кижизи” деп билиишкин чок, а салдынган даалгаларны күүседир кижилер бар. Ажылды угбайн барган кижилер-биле байырлажып турар бис. Ында хомудаар хире чүү-даа турбас ужурлуг, чаңгыс чер-чурттугларывыстың эрге-ажыктарының дугайында чугаа чоруп турар болгай.

– Бо чыл Тывага экономика талазы-биле кандыг байдалга эрткенил? Республика кандыг көргүзүглерни чедип ап шыдааныл?

– Ниитизи-биле Тыва бо үени ажырбас эрткен, экономика талазы-биле байдал база турум. Кол макроэкономиктиг көргүзүглер талазы-биле байдал эки. Тускайжыттынган социал-экономиктиг хөгжүлде программазын боттандырар ажыл соксаваан, чамдык төлевилелдер ам ажылдап турар бүдүрүлгелер апаргылаан: демир-бетон кылыглары, тууйбу, ыяштан тудуг материалдары. Оон аңгыда, бүдүрүлге талазы-биле база багай эвес көргүзүглерлиг бис: бүдүрүлге хөгжүлдезиниң темпизи-биле республика Сибирь регионнарының аразында үш дугаар черде.

Мал ажылы база өзүлдеде, 2021 чылда тараа-быдаа аймаа¬ның ниити дүжүдү 2020 чылга деңнээрге, 13 хуу өскен. Чыл дургузунда 108,5 муң дөрбелчин метр чурттаар оран-сава аймаа туттунган. Чуртталга-коммунал ажыл-агыйының адырын база шыңгыызы-биле чурумчудуп эгелээн бис: коммунал ажыл-агый бүдүрүлгелеринге автономнуг электри хандырылгазының үндезин-дөстерин саткан, 48 чаа шагның тускай техниказын садып берген бис – хөй чылдар дургузунда бо адырга чаа техника аймаа шуут саттынмайн турган.

Доктаамал авиарейстерни субсидиялаанының ачызында регионнар аразында авиааргыжылга хемчээли үштүң бир кезии хире улгаткан, аргыжылга бар регионнар саны өскен, Новосибирск, Москва, Красноярск, Иркутск хоорайларга Абакан биле Улан-Удэ немешкен.

Кызыл биле Шагаан-Арыг хоорайларга 280–280 олуттарлыг үш уруглар садтарын туткан, Ийи-Тал суурга 30 олуттуг ясли оран-савазын ажыглалче киирген, үш хууда уруглар садтарынга 70 немелде олутту тургускан. Бо талазы-биле саң-хөө хандырылгазы “Демография” национал төлевилел езугаар чоруттунган, ниити түңү 729,9 млн рубль болган. 825 олуттуг база бир школаны, эмнелге черлерин тудуп эгелээн. Шалың төлевири өскен, ылаңгыя башкыларның шалыңы элээн өскен. Шалыңның магадылалдыг кезээ 40 хуу чедир өзе берген.

Энергетика талазы-биле хүлээттинген шиитпирлер сагышта арткан. Тывада электри энергиязының тарифтери эң-не бедик, кожазында Хакасия биле Иркутск областарында каш катап чиик болгай. Шак бо чидиг айтырыгны шиитпирлээри-биле ёзулуг демисел чоруп турган деп болур. Бирээде, юридиктиг төлээлерге электри энергиязының таривин барык 30 хуу бадырыпкан бис. Сайгарлыкчыларга, бүгү республикага ол улуг деткимче болган.

Чонга аар өртектиг хөмүр-даш садар талазы-биле хөй чыл¬дарда шиитпирлеттинмейн келген чидиг айтырыгны ийи талага таарымчалыг кылдыр шиит¬пирлеп шыдаан бис. Бир талазында, чонга хөмүр-даш өртээн тоннага хамаарыштыр 500 хире рубльге чиигеткеш, хөмүр-даш-биле төпчүткен хандырылга сис¬темазын тургузуп эгелээн бис. Ук сорулга-биле кожууннарда хөмүр-даш шыгжаар черлерни катап тургузуп, чонга-даа, хөмүр-даш сөөртүкчүлеринге-даа таарымчалыг байдалдар тургустунган турар ужурлуг, ынчан өртектерже салдар чедирип болур апаар бис. Өске талазында, хөмүр-дашчыларга база дузалаан бис: олар федералдыг чазактан экспорт квоталарынга магадылалды алган, ынчангаш республикадан дашкаар рынокка немей ажылдап алыр аргалыг апарган, ында өртек-үне өзүп турар болгай.

Оон аңгыда, чонну база бюджет адырын одаар чүүл-биле хандырар сорулгалыг Ак-Талда хөмүр-даш тывыжын ажыглаар айтырыгда бурунгаарлап олурар бис. Боттарывыстың хөмүр-даш казып тывар бүдүрүлгевис ажыдар айтырыгны шиитпирлеп турар бис. Төлевилелди эчизинге чедирипсивиссе, чиигелде алыр хамаатыларны чиик өртектиг хөмүр-даш-биле хандырыптар арга-шинек биске тыптып келир боорда, республика иштинге одалга рыногунга чижилгени улгаттырар арга тургустунуп келир.

– Республиканың хөгжүлдезиниң стратегтиг угланыышкыннары кайы хире өскерилгенил?

– Тываның амгы Чазааның бодунуң экономиктиг стратегиязы чок деп турганын болганчок дыңнаар-дыр мен. Айтырыгны чедир билбес кижилер ынчаар чугаалап болур. Кандыг-даа регионнуң үр хуусаалыг стратегиязын хевирлээринге курлавырлар, транспорт схемазы, бар бүдүрүлге аппарады үндезин-дөс болур. Мээң сактып турарым-биле алырга, Тываны хөгжүдериниң каш-даа стратегиязын ажылдап кылган турган. Олар-биле таныш улус 1980 биле 2000 чылдарның документилериниң аразында дөмей чүүлдери хөй деп билир.

Стратегия тургузуп турда, даштыкы факторлар чугула боор: федералдыг бюджет, үндүрүглер, каайлы системазы, делегей рыногунда ниити байдал. Олар доктаамал өскерлип турар, ынчангаш бис бо үеде республиканы хөгжүдер стратегияны чаартыр ажылды чорудуп турар бис. Ол ышкаш адыр бүрүзүнүң хөгжүлде стратегиялары база өскерлир – оларның ниити саны чээрби ажып турар.

Чижек кылдыр Тываның экономиктиг стратегиязында кол болуп турар Курагино – Кызыл аразының демир-орук тудуун киирип болур мен. Эрткен чылын Россияның Чазаа ук айтырыгны соңгаарлаткан турган. А бо хүнде Чөөн чүкче эргилери чүгле кедилиг эвес, а амыдыралга чугула херек апарганда, байдал өскерли берген. Демир-орукту чүгле хөмүр-даш үндүр сөөртүр технологтуг төлевилел кылдыр эвес, а Моол биле Кыдатче транзиттиг коридор кылдыр үнелеп көөр болза, Тываже демир-орук тудуу дагын база чүгле республикага эвес, а бүгү чуртувуска херек чугула айтырыг апарган деп санап турар мен. Бодум туружумну Россияның Чазаанга чедирген мен, ынчангаш ук айтырыгны ам РФ-тиң Транспорт яамызы биле өске федералдыг органнар дагын база өөренип көрүп эгелээн.
Оон аңгыда, Белоруссияның бүдүрүлгелери-биле кады ажылдажылганы сайзырадыр талазы-биле бодалдар болгаш планнар бар. Олар база Тываны хөгжүдериниң стратегиязынга көргүстүнген турар.

– Республиканың Баштыңы албан-дужаалга ажылдап эгелээш, “Чаа шиитпирлер” деп аттыг принциптер дугайында чугаалап турган болгай силер. Ооң утказы чүдел?

– Бистиң мурнувуста хөй-ле шиитпирлээр айтырыг¬лар турар, оларның аразында республиканың азы тус-тус муниципалитеттерниң удур¬тулгазының үр үе дургузунда шиит¬пирлээрин оралдажып келген айтырыглар база бар. Шак ындыг “назыдай берген” айтырыглар чаа шиитпирлерни негеп турар.

Чижээ, Тожу кожууннуң энергия-биле хандырылгазының дугайында айтырыг бар. Ук айтырыгны бо үеге чедир чүгле чаа-чаа дизель-генераторлар садары-биле, ынаар хөй-хөй кывар-чаар чүүлдер сөөртүп чедирери-биле шиитпирлеп турган. Бис амгы үеде “Ак-Суг” даг комбинадын электри энергиязы-биле хандырыптар чаа күштүг электродамчыдылга шугумун тударын чедип алган бис, ооң-биле кады ук кожуун хандыртынар.

“Чаа шиитпирлер” принциви агаар бассейнин арыглаар айтырыгга база хамааржы бээр. Ук айтырыгны шагдан тура аңгы-аңгы аргалар-биле шиитпирлээрин оралдажып келген: хөмүр-дашты байлакшыдарындан эгелээш, одалга дериг-херекселдерин экижидеринге чедир. Мен бодум хуумда хөмүр-даш-биле одаарындан ойталааш, газче шилчип, ук айтырыгны үндезини-биле шиитпирлээрин деткип турар мен – чуртту бүрүнү-биле газификациялаар талазы-биле даалганы Президент база берген турган болгай. Бо хүнде бис боттарывыс төлевилелдеривис-биле “Арыг агаар” федералдыг төлевилелче киреринге белен бис. Оон-даа өске чаа шиитпирлер негеп турар айтырыглар бар.

– Республиканың хоойлужудулга эрге-чагыргазы Дээ¬ди Хурал-биле харылзааны канчаар тудуп турар силер?

– Хуралдың депутаттары-биле сырый ажылдажылга болгаш доктаамал диалог ачызында аравыста ажыл-ишчи, бүдүрүглүг болгаш бүзүрелдиг хамаарылгалар тургустунган. Тываның Дээди Хуралы экономиктиг хөгжүлдеге болгаш инвесторлар хаара тударынга таарымчалыг байдалдарны тургузары-биле, Чазактың киирген эвээш эвес хоойлуларын хүлээп алган. Депутаттар бюджет хевирлеттинериниң айтырыгларын билдилии-биле сайгарып, херек таварылгаларда өскерилгелерни киирип турарлар. Оон аңгыда, парламент республика деңнелиниң удуртукчулары кылдыр мээң кииргеним кандидатураларны деткээн.

Кады ажылдажылганы доктаамал чорудуп, Хуралдың чөвүлели биле Чазактың чөвү¬лелиниң каттышкан хуралдарын эрттирер ажылдың бир хевирин ажыглап турар бис. Моон-даа соңгаар бистиң кады ажылдажылгавыс эки үре-түңнелдиг болур деп санап турар мен.

– Эрте берген чыл дургузунда бодуңарның ажылыңарны канчаар үнелээр силер база командаңарга чоокку болгаш ортумак хуусаада кандыг айтырыгларны шиитпирлээр сорулганы салып турар силер?

– Бо чыл меңээ белен эвес чыл болган. Хөйнү кылган бис, ынчалза-даа ам-даа хөйнү кылыр ужурлуг бис. Бодумга үнелел бербес мен, республиканың чону үнелелди берзин. Чедиишкиннер турган, аштырыышкыннар, частырыглар, хараадалдар база тургулаан. Ажыл кылбас кижи чазыгны кылбас дээр болза, диванга чыда безин дыка хөй мелегей чүүлдерни кижи кылып каап болур. Ол-ла частырыгны катаптавазы чугула, ынчангаш кылган частырыглар өөредиг болур ужурлуг, Тываның чурттакчы чону дээш моон-даа эки ажылдаарынга ол бүгү арга-дуржулга ажыктыг болур ужурлуг.

Сөөлгү айда делегейде, чур¬тувуста база Тывада байдал өскерли берген болгай. Дон¬басстың чонун камгалаары-биле база Россияга хамаарышкан дайынчы кыжаныышкынны болдурбазы-биле тускай операция чоруп турар. Биске экономиктиг, информастыг, политиктиг дайын чарлаттынган, санкциялар-биле холбашкан нарын байдалдарга ажылдаар ужурга таваржып тур бис. Коронавирус база, ооң-биле демиселде чедиишкиннер бар-даа болза, кайнаар-даа чорбаан.

Ынчалза-даа кандыг-даа чүүлдүң эки талазы турар, биске таварышкан бергелер бисти быжыктырып турарындан аңгыда, мурнувуста, ылаңгыя бизнеске чаа-чаа оруктарны ажыдып турар деп санап турар мен. Баштайгы эки медээлер бар: бистиң тараажыларывыс бо чылын бир дугаар экспорт рыногунче үнген болгай.

Пандемия-биле холбашкан кызыгаарлаашкыннар турза-даа, республика 2021 чылда экспорт хемчээлин 200 муңдан 900 муң доллар чедир өстүрүп шыдаан (план 200 муң турган). Минералдыг курлавырлардан аңгыда, даштыкыже эът, аъш-чем аймаандан субпродуктулар, тараа болгаш тус черге бүдүрген өске-даа барааннарны садып-саа¬рып турган. Чижээ, “Оргаадай” СПоК Казахстанче 10 тонна тыва далган садар керээни чарган. Беш чыл бурунгаар ол дугайында кым-даа безин бодап диттикпес турган болгай.

Эрткен чылче хая көрүнгеш, кол ажыл ам-даа мурнумда деп чугаалап болур мен. Ону демнежип, кижи бүрүзү бодунуң ажылчы олудунга боттандырар. Салдынган сорулгавысче дээрде сылдыстар санавайн, боттуг, билдингир ажылды чорудуп бурунгаарлаар бис. Командамга, Тываның чонунуң деткимчезинге бүзүрээр мен – эки үре-түңнелдиг ажылдың кол үндезини ол деп санаар-дыр мен.