Төлевилелдиң амыдыралда боттанып турары

«Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилели бистиң республикада 2016 чылдан тура, амыдыралда боттанып, көдээ черлерде аныяк өг-бүлелерниң амыдырал-чуртталгазынга улуг деткимчелиг болганын билир бис. Тывага "Күш-ажылчы кижиниң чылын" чарлааны эрес-кежээ малчын аныяктарывыска дорт хамаарылгалыг. Бо удаада "Тываның аныяктары" солуннуң редакциязы «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилели республикада кайы хире боттанып турарын ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызындан билип алган. Тываның көдээ ажыл-агый яамызының дыңнатканы-биле алырга, ук төлевилелди боттандырары-биле 4 чыл дургузунда 436,6 сая рубльге акшаландырыышкынны чоруткан. Ооң иштинде федеарлдыг бюджеттен 206,49 сая рубль, республика бюджединден 55,4 сая рубль, «Тываның Улустуң банкызын» таварыштыр чээли акшалары 145,6 сая рубль, киржикчилерниң боттарының акша-хөреңгизи – 29,1 сая рубль болган. Бо 4 чылдың дургузунда дараазында көргүзүглер чедип алдынган: - 416 фермер ажыл-агыйы тургустунуп, 35 харга чедир 416 аныяк кижилерни доктаамал ажылче хаара туткан; - 416 чурттаар оран-савалыг, кажаа-хораалыг малчын турлаглар туттунган; - 55,1 муң га хереглеттинмейн чыткан көдээ ажыл- агый черлерин ажыглалче киир­ген; - Оран-сава, кажаалар тударынга 124,8 муң куб.м. ыяшты белеткээн, төлевилелге кир­жиир аргалыг болганы дээш 1 248 муң рубльди республика бюджединче шилчиткен. - 2016 база 2017 чылдың киржикчилери 34 600 баш шээр малды, 700 баш бода малды хүлээп алган турган, база ол чылдың аныяк малчыннары 2018-2019 чылдың киржикчилеринге ниитизи-биле 33800 баш шээр малды, 780 баш бода малды хүлээткен. Бо саннар 2016 чылда – 20200 баш шээр мал, 80 баш бода мал турган. А 2017 чылда 13600 баш шээр мал, 700 баш бода мал. - 292 уругну школа назыны четпээннерниң өөредилге албан черлеринче хаара туткан; - эки көргүзүглер чедип алган 2016 чылдың 105 төлевилелдиң киржикчилериниң иштинден 50 аныяк өг-бүлени бирээниң-не 70 муң рубль өртектиг хүн батареялары-биле хандырган. Ниити чарыгдалы 3500 муң рубль болган. - 2017 чылдың киржикчилериниң 2018-2019 чылдарда түңнелдерин көргеш, 103 аныяк малчыннарның аразындан база-ла 50 өг-бүлеге хүн батареяларын бээр кылдыр шилээн. Суг хандырылгазы 416 губернатор төлевилелиниң киржикчилериниң ара­зында 91 малчын турлаглар хем-суглар чоогунда турар. Ындыг-даа болза 325 малчын аалдарга 39907,6 м кудуктарны 64624,5 муң рубльге өрүмнеп кылыры чугула. Амгы үеде 80 аныяк малчыннарның турлаанда суг айтырыын шиитпирлээн. Ол дээрге хереглекчилерниң 25 хуузу болур. Кастынган черниң ханызы ниитизи-биле 9976,90 м., 16 156,0 муң рубльди акшаландырыышкынны үндүрген. Бо чылдың төнчүзүнге чедир ам-даа 5 киржикчиниң малчын аалдарынга кудуктарны казар, ынаар Эрзин, Чеди-Хөл, Бай-Тайга кожууннарга 1-1 база Тес-Хем кожууннуң 2 малчын турлаа кирип турар. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы 2020 чылда ам-даа 74 малчын турлагга кудуктарны казарын планнаан. Төлевилелдиң 2019 чылда күүселдези 2019 чылдың киржикчилерин шилип алыры-биле эрткен чылдың декабрь айда шупту кожууннарга чурттакчы чоннуң чыыштарын эрттирген түңнелинде, 103 аныяк өг-бүле шилиттинген. Амгы үеде оларның агар саннары ажыттынган, грантының 10 хуузун киир салган. Оон аңгыда шупту 103 киржикчини арат ажыл-агыйының баштыңчызы кылдыр күрүне бүрүткелин эртер ажылды организастаан болгаш агар саннарын ажыткан. Ооң-биле чергелештир шупту киржикчилерге черниң участоктарын документ езугаар берген. Шупту киржикчилерниң кажаа-хораазын, чурттаар бажыңнарын тударынга ыяшты белеткээринге керээ езугаар ажылдарны кылып чоруткан. Төлевилелдиң киржикчилери сайгарлыкчы чорукту улаштыр чорударынга бо чылдың апрель айда зоотехниктиг, ветеринарлыг база экономиктиг айтырыгларга хамаарыштыр кыска хуусаалыг өөредилгени 90 кижиге эрттирген. Ооң соонда «эгелеп чоруур фермерлерге» грант хевиринге акша деткимчезин алыры-биле мөөрейлерни чоруткан. Бо хүннерде шупту 2019 чылдың 103 аныяк малчыннары 2017 чылдың киржикчилеринден 13600 баш шээр мал база 700 баш бода малды хүээп алган. Губернатор төлевилелиниң киржикчилеринге социал дузаны көргүзер сорулга-биле, чайгы дыштанылга үезинде 517 чашты уруглар лагерьлеринче дыштандырган. Ооң иштинде бирги ээлчегде 392 уруг, ийиги ээлчегде – 125 уруг дыштанган. Август айның 23-түң медээзи-биле алырга, Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Талдың аграр школа-интернадында аныяк малчыннарның 53 уруг-дарыы бүрүткеткен. Ук школа-интернатта 1-ден 4 класска чедир 29 өөреникчи, 5-тен 11 класска чедир 24 өөреникчи бар. Ниитизи-биле алырга, 2019 чылдың «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилелиниң шупту 103 киржикчизиниң малчын турлаглары туттунган. Материалды белеткеп турда... Бо чылдың октябрь айның 17-ниң хүнүнүң медээзи-биле алырга, «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилери 8176 тонна азы 129,8 хуу мал чемин белеткээн. Ооң иштинде 2016 чылдың киржикчилери – 2291 тоннаны (138 хуу), 2017 чылдың – 2175 тоннаны (131 хуу), 2018 чылдың – 1991 (119 хуу), 2019 чылдың – 1719 тоннаны (101 хуу). Амгы үеде эдержилге кампаниязы эгелээнин респуб­ликаның Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан. Кандыг-даа ажылды кадык кижи ажып эртер. Аныяк малчыннарның кадыының камгалалы база кыйыында артпаан. Бо чылдың 9 айының дургузунда 176 кижи диспансеризацияны эрткен, оларның 86-зы эр, 901-и херээжен аныяк малчыннар болганын Тываның Кадык камгалал яамызы "Тываның аныяктары" солуннуң редакциязынга дыңнаткан. Алена НАН-ХОО